ABDÜLAZİZ ÇÂVÎŞ

Tunus asıllı olup İskenderiye’de doğdu. Câmiu’l-Ezher’de ve Kahire Muallim Mektebi’nde okudu. Tahsilini tamamlaması için İngiltere’ye gönderildi. Oxford’da Arapça hocalığı yaptı. Mısır’a ihtisasını tamamlamış bir eğitimci olarak döndü. Mısır Maarif Vekâleti’nde müfettiş olarak hizmet verdiği sekiz yıl boyunca eğitimin ıslahı ve bilhassa sömürgeci İngilizler’in baskısından kurtarılması için gayret gösterdi. Daha sonra memuriyetten ayrılarak siyasî mücadeleye atıldı. Mustafa Kâmil Paşa’nın 1908’de vefatı üzerine, onun çıkardığı el-Livâʾ gazetesinde 1908 Mayısından 1912 Şubatına kadar başmuharrirlik yaptı. Güçlü kalemi ve sürükleyici üslûbuyla Mısır halkının dikkatini çekti. Bazı yazılarından dolayı takibata uğradı ve iki defa hapse girdi. Bu olaylardan sonra şöhreti daha çok yayıldı.

İngilizler’in baskılarını arttırmaları üzerine Mısır’da mücadeleye devam etmenin imkânsız hale geldiğini anlayınca, 1912’de İstanbul’a gitti. Orada el-Hilâlü’l-ʿOs̱mânî adlı günlük Arapça bir gazete çıkarmaya başladı. Aynı yıl bir hadiseden dolayı Mısır hükümetinin isteği üzerine tutuklanarak Mısır’a gönderildiyse de yapılan tahkikat sonucu serbest bırakıldı ve tekrar İstanbul’a dönerek çalışmalarına devam etti. Mısır’da da ilgiyle takip edilen el-Hilâlü’l-ʿOs̱mânî gazetesinin bu ülkeye girmesi yasaklanınca, el-Ḥaḳḳu yaʿlû adıyla bir başka gazete çıkardı. Bu gazetenin de Mısır’a sokulması yasaklandı; bunun üzerine, orada iken neşretmeye başladığı dinî mahiyetteki el-Hidâye adlı mecmuayı tekrar çıkardı.

I. Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında Almanya’nın, düşmanları karşısında ilerlemesine yakın ilgi duydu. Almanlar’ın İngiliz ve Fransızlar’ı mağlûp etmesiyle İslâm âleminin bu iki sömürgeci devletin işgal ve baskısından kurtulacağını umuyordu. Hatta İstanbul’da el-ʿÂlemü’l-İslâmî adında bir mecmua neşrederek İslâm âleminin kurtuluşu meselesini anlatmaya başladı. Bu arada Almanya’ya gitti ve orada da Die Islamische Welt adıyla bir dergi çıkardı. Savaşın Almanlar aleyhine gelişmesi üzerine İstanbul’a döndü. 1918’de Mondros Mütarekesi’nin görüşüldüğü günlerde, müttefiklerin İstanbul’u işgal etmeleri halinde yakalanıp öldürüleceği endişesiyle, hasta yatağından kalkarak birkaç dostunun yardımıyla son Alman vapuruna binip Karadeniz’e geçti; Romanya üzerinden İsviçre’ye vardı. İsviçre’de 1923 yılına kadar kaldı ve aynı yıl Ankara’ya döndü; Şer‘iyye Vekâleti’ne bağlı Tedkīkat ve Te’lîfât-ı İslâmiyye Heyeti’ne başkan tayin edildi. Bir yıl sonra, ailesinin bulunduğu Mısır’a gitti ve Nezâretü’l-maârif’te başmüfettiş olarak göreve başladı. Kahire’de vefat ettiği tarihe kadar Mısır maarifini, özellikle ilk öğretimi sağlam esaslar üzerine kurmak maksadıyla çalışmalar yaptı.

Abdülaziz Çâvîş, ilmî faaliyetleri ve İslâmî gayreti ile Muhammed Abduh’un yolunda yürümüştür. Makaleleri ve eserleri, onun Muhammed Abduh tarafından açılan çığırı dirayetle devam ettirdiğini gösterir. Fakat yaşadığı geçiş devrinin şartları, onu ilmî çalışmadan çok siyasî mücadeleye, hareketli ve çileli bir hayata sevketti. Bu yönü ile Cemâleddîn-i Efgānî’nin takip ettiği mücadele yolunu benimsemiştir. Bununla birlikte, ömrünün en verimli çağlarını İslâm âleminin kurtuluşu için mücadele vererek geçirmiş olması yanında ilmî makaleler ve eserler yazmayı da ihmal etmemiştir.

Eserleri. Farklı gazete ve mecmualarda yayımlanan ilmî ve dinî makaleleri dışında başlıca şu eserleri telif etmiştir: 1. Ġunyetü’l-müʾeddibîn fi’ṭ-ṭuruḳi’l-ḥadîs̱e li’t-terbiyeti ve’t-taʿlîm. Mısır millî eğitiminin ıslahı maksadıyla yazılmış olup Kahire’de (1321) ve İstanbul’da (1334) basılmıştır.

2. el-İslâm dînü’l-fıṭra. Bu eserde müellifin Muhammed Abduh’un görüşlerini benimsediği ve onun yolunda yürüdüğü görülmektedir. Eser Mısır’da yayımlanmıştır.

3. Esrârü’l-Ḳurʾân (İstanbul 1331). 144 sayfadan oluşan “Mukaddime” kısmı tefsir usulüne dairdir; 448 sayfa tutan diğer bölüm ise Kur’ân-ı Kerîm’in başından Bakara sûresinin 134. âyetine kadar olan kısmın tefsirinden ibarettir. Tefsirde daha çok sosyal konulara ağırlık verilmiştir. Abdülaziz Çâvîş, en büyük emeli olmasına rağmen, istiklâl ve hürriyet için mücadele etmekten tefsirini tamamlamaya vakit bulamamış ve bu yüzden ancak birinci cildini kaleme alabilmiştir.

4. Âs̱ârü’l-ḫamr (İstanbul 1923). Eser, Mehmed Âkif tarafından İçkinin Hayât-ı Beşerde Açtığı Rahneler adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiş, Tedkīkat ve Te’lîfât-ı İslâmiyye Heyeti’nce yayımlanmıştır (Ankara 1339/1341).

5. Ecvibetî fi’l-İslâm ʿan esʾileti’l-Kenîseti’l-Ancilîkâniyye (İstanbul 1342). Anglikan Kilisesine Cevap adıyla Mehmed Âkif’in tercüme ettiği eser, ilk defa Tedkīkat ve Te’lîfat Hey’eti (İstanbul 1923), daha sonra da Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayımlanmıştır (Ankara 1974, 1975, 1979, 1985).

6. el-Ḫilâfetü’l-İslâmiyye (İstanbul 1334). Yirmi sayfalık bu küçük eser, Hilâfet-i İslâmiyye adıyla Türkçe’ye çevrilerek yayımlanmıştır (İstanbul 1334).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 187-188 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.