ABDULLAH KESTELÎ

Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Babasının adı Yûsuf, dedesinin adı Muhammed’dir. Kaynaklarda sadece Aydın’ın Kestel köyünde doğduğu, kadılık yaptığı, Arapça’yı çok iyi bilen, bilhassa lugat sahasında derin bilgi sahibi bir kimse olduğu ve Tire’de vefat ettiği belirtilmektedir.

Mirḳātü’l-luġa 30.000 kadar madde başı kelime ihtiva etmektedir. Müellif bunlardan 14.000’ini Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ fi’l-luġa adlı eserinden, 16.000’ini de Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’inden almış ve bu Arapça kelimelerin Türkçe karşılıklarını vermiştir. Mirḳātü’l-luġa’daki sistem Cevherî ile Fîrûzâbâdî’nin sözlüklerindeki sistemin aynısıdır. Kelimenin son harfi “bab”, ilk harfi de “fasıl” içinde belirtilmiştir. Sözlükte aranan herhangi bir kelimeyi, son harfinden ilk harfine doğru bir sıra takip ederek bulmak mümkündür. Mirḳātü’l-luġa’da, yukarıda belirtilen sıra içinde, önce Arapça kelimelere verilmiş, sonra da her kelimenin Türkçe anlamı yanına yazılmıştır. Kelimenin birden fazla anlamı varsa bunlar önem sırasına göre sıralanıp araları “ve” ile ayrılmıştır. Meselâ ʿarîża: “Hâcet ve keskinlik ve söze kadir kimse ve kapı eşiği ve rahmet ve yüzün bir tarafı ve ol nâkadur ki kesre veya havuza irişe.” Arapça imlâya göre aynı yazılan, fakat okunuşu farklı olduğu halde mânası bir önceki gibi olan kelimelerde “misl-i...” ifadesi kullanılır. Meselâ keter: “Örgüç”; kitir: “Misl-i keter.” Arapça kelime çoğul ise hangi kelimenin çoğul şekli olduğu belirtilir. Meselâ büyût: “Cem‘-i beyt”; büyûtât: “Cem‘-i büyût.” Bazan Arapça kelimenin mânası yine Arapça veya Farsça bir kelime ile açıklanır. Meselâ ḫâtime: “Hâtimetü’ş-şey’, âhıruhu”; celîs: “Hemnişîn.” Bazı Arapça kelimelerin karşısına, o kelimenin herkes tarafından bilindiğini belirtmek için, sadece f “ف” harfi (= mâruf) yazılmış, başka bir açıklamaya gerek görülmemiştir. Pek çok Arapça kelimenin mânasını açıklamak için yanına “hilâfu...” yazılarak onun zıddı olan kelimeden faydalanılmıştır. Meselâ bâtın: “Hilâfü’z-zâhir”; eymen: “Hilâfü’l-eyser”; eyser: “Hilâfü’l-eymen.”

Abdullah Kestelî’nin Mirḳātü’l-luġa’da kullandığı Türkçe, XVI. yüzyıl Türkçe’sidir. Eserdeki Türkçe metnin fonetik ve morfolojik özellikleri ile kelime hazinesi, o devir Batı Anadolu Türkçesi’nin dili hakkında bir fikir vermektedir. Meselâ yuvarlak sesli olan bazı kelimelerin düz sesli şekilleri de kullanılarak ses uyumuna riayet edilmiştir: kapu ∼ kapı (bk. vuḳne, zâfire); demür ∼ demir (bk. vaṭs); yasduk ∼ yasdık (bk. visâd, visâde gibi). Bu örneklerde hem yuvarlak hem de düz sesli olan kelimeler, Beylikler ve ilk Osmanlı devri Türkçesi’nde imlâda daima yuvarlak olarak gösterilmiştir. Üçüncü tekil şahıs iyelik eki Osmanlıca’nın son zamanlarına kadar sesli uyumuna tâbi olmamış ve imlâda daima +ı / +i şeklinde yazılmıştır. Fakat Mirḳātü’l-luġa’daki bazı örneklerden bu genel kaidenin daha çok imlâda geçerli olduğu, konuşma dilinde ve hatta halk diline yaklaşan metinlerde bu kuralın istisnalarına rastlandığı anlaşılmaktadır. Meselâ suyu çok kuyu (bk. ʿaylem); otu yanmış yir (bk. mercûze); su yolu (bk. tilaʿ).

Mirḳātü’l-luġa’nın Türkçe metninde bugünkü yazı dilinde kullanılmayan pek çok kelime vardır. Meselâ azırgamak: “Azımsamak, az ve ehemmiyetsiz görmek”; biniv: “Binme”; biti: “Senet, belge”; çönge: “Kütleşmek, kesmez hale gelmek”; dörden dörden: “Dörder dörder”; dutruk: “Ateşi tutuşturmak için kullanılan çer çöp”; sağu sağmak: “(Ölünün iyiliklerini sayarak) Feryat etmek, ağlamak, ağıt söylemek.”

Mirḳātü’l-luġa’nın yazma nüshalarından en önemlileri, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi (TY, nr. 400 [941/1535]; nr. 2959 [950/1543]; nr. 440 [954/1547]; nr. 3482 [960/1552]), Süleymaniye Kütüphanesi (İzmirli İsmail Hakkı, nr. 2863 [946/1539]; Harput, nr. 280 [947/1540]; nr. 5261 [955/1548]; Fâtih, nr. 5260 [956/1549]; Ayasofya, nr. 4766 [959/1551]), Viyana Kütüphanesi (bk. G. Flügel, I, 118, nr. 113 [946/1539]) ve Staatsbibliothek’teki (MS, Or. Quart, nr. 977 [964/1557]) nüshalardır.

Yakın zamana kadar üzerinde müstakil çalışma yapılmamış olan Mirḳātü’l-luġa hakkında 1983 yılında bir doktora tezi hazırlanmış, fakat henüz yayımlanmamıştır. Bu tezde “Arapça-Türkçe Sözlük” (s. 58-450) ile “Türkçe-Arapça Sözlük” (s. 451-568) başlığı altında iki ayrı kelime listesi verilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 112-113 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.