AHMED HÜSÂMEDDİN

Dağıstan’ın Tabasaran bölgesindeki Rükkâl şehrinde doğdu. Asıl adı Ahmed’dir. Tasavvufî mizacı dolayısıyla Üveysî nisbesini aldı; İstanbul’da daha çok Dağıstânî nisbesiyle tanındı. İlk tahsilini Nakşibendî-Müceddidî şeyhlerinden babası Seyyid Mehmed Saîd er-Rükkâlî’den yaptı. 1861’de babası ile birlikte hacca gitti. Aynı zamanda şeyhi olan babasının Mekke’de ölümü üzerine (1870) Medine’ye geçti. Daha sonra Mekke yakınlarında oturan Halil Hamdi Paşa ile yaptığı bir görüşmenin ardından İstanbul’a geldi. Aynı yıl Denizli’ye, oradan da babasının müridlerinden Şeyh Hacı Mustafa ile görüşmek üzere Uluborlu’ya gitti. Burada bir süre ders verdi. 1884’te gittiği Sivrihisar’da verdiği derslerin yanı sıra Ḥaḳāyıḳu’t-tecrîd fî menâzili’t-tevḥîd adlı eserini kaleme aldı. Yanlış bir ihbar üzerine Ankara’ya çağrıldı (1887). Ankara Valisi Âbidin Paşa durumu anlayarak kendisini bugün adını taşıyan semtte bulunan köşkünde misafir etti. İki yıl Ankara’da kalan Ahmed Hüsâmeddin daha sonra Bursa’ya giderek Maksem semtinde yaptırdığı mescid ve medresede ilim ve irşad faaliyetine başladı. Hakkında çıkarılan birtakım söylentiler yüzünden II. Abdülhamid’in emriyle Trablusgarp’a sürgüne gönderildi (1897). Orada Tefsîrü’l-kebîr ile bazı sûrelerin tefsirini ihtiva eden Müşaḫḫaṣâtü süveri’l-Ḳurʾâniyye adlı eserleri telif etti.

II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Trablusgarp Valisi Recep Paşa ile birlikte İstanbul’a döndü. Yirmi gün İstanbul’da kaldıktan sonra Bursa’ya gidip Maksem’deki harap olan mescid ve medreseyi tamir ettirdi. Ertesi yıl eski Konya valilerinden Ârifî Paşa’nın Çapa’daki konağını satın alıp İstanbul’a yerleşti. 1915’te davet üzerine gittiği Sivrihisar’da iki yıl kalarak dersler verdi. 1918’de İzmir yoluyla İstanbul’a döndü. Üç gün sonra büyük Fatih yangınında (10 Haziran 1918) evi ve istinsah ettiği yüz kadar eseri yandı. Yangından sonra tekrar Bursa’ya döndü. 1920 yılı sonlarında Balıkesir’e gitti. 1921 Şubatında tekrar İstanbul’a döndü. 12 Nisan 1925 Cumartesi günü Cerrahpaşa’daki evinde vefat etti. Ertesi gün Fâtih Camii’nde kılınan cenaze namazından sonra Edirnekapı Kabristanı’na defnedildi. Mezarı 1971’de çevre yolu inşaatı sırasında Silivrikapı Kozlu Mezarlığı’ndaki aile kabristanına nakledilmiştir.

Ahmed Hüsâmeddin birçok kişiye Nakşibendî hilâfeti vermiştir (bunların isimleri ve faaliyet gösterdikleri bölgeler için bk. Hüseyin Vassâf, II, 139-141). Arapça yazdığı eserleri, daha sonra Türkçe olarak yeniden kaleme almaya çalışmış, ayrıca aruz vezni ile bazı Türkçe manzumeler de yazmıştır. Tefsîrü’l-Ḳurʾân, Lemʿatü’l-âfâḳ fi’ẓ-ẓuhûr ve’l-işrâḳ ve Edvârü’l-ʿâlem adlı eserler yangında kaybolmuş, Zübdetü’l-maḳāl fi’l-kevni ve’l-ḫayâl kurtarılmış fakat basılamamıştır. Tîhü’l-ḥurûf ʿalâ cedveli’l-maʿrûf ve Tuḥfetü’l-iḫvân adlı iki eser ise baskı sırasında çıkan bir yangında telef olmuştur. Mevâlîd-i Ehl-i Beyt adlı eserinde Menâzilü’n-nücûm adlı bir kitabından söz edilmektedir.

Yayımlanan eserleri şunlardır: 1. Ḥaḳāyıḳu’t-tecrîd fî menâẓıri’t-tevḥîd (İstanbul 1328). Nakşibendiyye, Kādiriyye, Çiştiyye ve Sühreverdiyye tarikatlarının silsileleriyle sülûk mertebelerinden ve tarikat âdâbından bahseden Arapça bir eserdir.

2. Müşaḫḫaṣâtü süveri’l-Ḳurʾâniyye. Eserin Abese, Meryem, Hac, Enbiyâ, Kehf ve Tâhâ sûrelerinin tefsirlerini ihtiva eden yirmişer sayfalık altı bölümü yayımlanmıştır: eṣ-Ṣoḥbetü’l-meleʾi’l-aʿlâ fî tefsîri sûreti ʿAbese ve tevellâ (İstanbul 1328); Rûḥu’l-ḥikem fî tefsîri kelimeti Meryem (İzmir 1332); Ḥuccetü’l-ḥucec fî tefsîri sûreti’l-Ḥac (İzmir 1332); Burhânü’l-aṣfiyâʾ fî tefsîri sûreti’l-Enbiyâʾ (İzmir 1332); Ḥikmetü’l-envâr fî tefsîri Kehfi’l-esrâr (İzmir 1332); Nûrü’l-esrâr fî tefsîri sûreti Ṭâhâ (İzmir 1332).

3. Mevâlîd-i Ehl-i Beyt (İstanbul 1341). Mevâlîdü Ehli beyti’n-nübüvve adlı Arapça eserin bazı eklerle Türkçe’ye tercümesidir. Eserin sonunda yer alan Ahmed Hüsâmeddin’in biyografisi (s. 134-145) ile “Hatm-i Kibriyâ-yı Ca‘feriyye” ve manzum “Silsile-i Ehl-i Beyt” bölümleri, eseri neşreden müellifin oğlu Ali Rıza tarafından ilâve edilmiştir. Mevâlîd-i Ehl-i Beyt, müellifin diğer oğlu Kâzım Öztürk tarafından İslâm Felsefesine Işık Veren Seyyidler adıyla sadeleştirilerek ayrıca yayımlanmıştır (Ankara 1969).

4. Esrâr (İstanbul 1339). Müellifin Vecîzetü’l-ḥurûf ʿalâ menâṭıḳı’s-süver adlı Arapça eserinin Amme cüzüne ait bazı bölümlerinin Türkçe tercümesidir.

5. Edvârü’l-ʿâlem. Bazı sûrelerin tefsirini ihtiva eden Arapça eserin yangından kurtarılan Nâs ve Felak sûrelerine ait kısımları Edvâr-ı Âlemden Parçalar adıyla Kâzım Öztürk tarafından yayımlanmıştır (İzmir, ts.).

6. Mezâhirü’l-vücûd alâ menâbiri’ş-şuhûd (İstanbul 1340, I-II). Kehf, İsrâ, Nebe’ ve Mülk sûrelerinin tefsiridir. Kâzım Öztürk’ün Kur’ân’ın 20. Asra Göre Anlamı adıyla yayımladığı kitaplar bu eserin günümüz Türkçe’sine aktarılmış şekilleridir (Ankara 1974, 1976, I-II).

7. Esrâr-ı ceberûti’l-a‘lâ (İstanbul 1342). Önceki eserde geçen ıstılah ve tabirlerin açıklamalarını ihtiva eden eser sadeleştirilerek Te’vil adıyla yayımlanmıştır (nşr. Kâzım Öztürk, İstanbul 1987).

8. Zübdetü’l-merâtib (İstanbul 1341). Müellifin Ḥaḳāyıḳu’t-tecrîd adlı eserinin yine kendisi tarafından yapılmış takrirî tercümesi olup kızı Fâtımatüzzehrâ’nın tuttuğu notlardan meydana gelmiştir.

9. Makāsıd-ı Sâlikîn (İstanbul 1341). Tasavvuf ve seyrüsülûk hakkında özlü bilgiler veren Türkçe bir eserdir. Ahmed Hüsâmeddin’in bazı söz ve vecizeleri Tuba Ağacından Çiçekler adıyla yayımlanmıştır (nşr. Kâzım Öztürk, İzmir 1980). Müellifin yazma halindeki bazı eserleri oğlu Kâzım Öztürk’tedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 90-92 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.