AKSARÂYÎ, Kerîmüddin

Aksarâyî nisbesi onun muhtemelen Aksaraylı bir aileden geldiğini göstermektedir. Eserinden iyi bir tahsil gördüğü, İslâmî ilimlerle Arap ve Fars edebiyatına vâkıf olduğu anlaşılmaktadır. İlhanlı Hükümdarı Abaka ve Argun devirlerinde Anadolu’daki İlhanlı hazinesine ait “incü ve iktâların idaresi”, nâiblik, Dânişmendli ilinin yönetimi gibi görevlerde bulunan Mücîrüddin Emirşah’ın ölümüne kadar (701/1301-1302) onun maiyetinde bulundu. Daha sonra İlhanlı Gāzân Han tarafından Anadolu’daki vakıfların mütevelliliğine getirildi ve bir müddet Aksaray Kalesi muhafızlığı yaptı.

Aksarâyî’nin Müsâmeretü’l-aḫbâr ve müsâyeretü’l-aḫyâr veya Teẕkire-i Aḳsarâyî adlı eseri, İbn Bîbî’nin el-Evâmirü’l-ʿAlâʾiyye fi’l-umûri’l-ʿAlâʾiyye adlı eserinden sonra Anadolu Selçukluları tarihi için en önemli kaynaktır. 723’te (1323) telif edilen ve İlhanlılar’ın Anadolu valisi Timurtaş’a ithaf edilmiş olan eser dört bölümden meydana gelmektedir. Müellif birinci bölümde rûmî, hicrî, Yezdicerd ve Celâlî takvimlerinden bahseder. İkinci bölümü Hz. Peygamber, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler’e ayırmıştır. Üçüncü bölümde Büyük Selçuklular’ın kuruluşundan yıkılışına kadar cereyan eden olaylarla II. Gıyâseddin Keyhusrev’e kadar gelen Anadolu Selçukluları tarihini ihtiva eden olayları anlatır. XIII. yüzyılın ikinci yarısından XIV. yüzyılın ikinci yarısına kadar meydana gelen hadiselere dair olan son bölüm ise kendi müşahedelerine dayandığı için eserin en geniş ve en önemli bölümünü teşkil eder. Aksarâyî eserini yazarken İbn Abdürabbih’in el-ʿİḳdü’l-ferîd, Kādî Beyzâvî’nin Niẓâmü’t-tevârîḫ ve Ebû Bekir es-Sûlî’nin Kitâbü’l-Evrâḳ adlı eserleriyle bazı Selçuknâme’lerden faydalanmıştır. Meşhur Osmanlı tarihçisi Müneccimbaşı (Câmiʿu’d-düvel) ile Niğdeli Kadı Ahmed (el-Veledü’ş-şefîḳ), Anadolu Selçukluları’yla ilgili konularda onu kaynak olarak kullanmışlardır.

Hasan Fehmi Turgal eserin Anadolu Selçukluları’na ait kısmını tercüme ederek 1937’de Konya Mecmuası’nda neşretmiştir. Daha sonra tamamı Nuri Gençosman tarafından Türkçe’ye çevrilen eser Selçukî Devletleri Tarihi adıyla yayımlanmıştır (Ankara 1943). Osman Turan da eserin tenkitli neşrini yapmıştır (Ankara 1944).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 293 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.