ARUÇİ, Muhammed

26 Eylül 1956 tarihinde Makedonya’nın Gostivar iline bağlı Vrapçişte kasabasında doğdu. Aruçlar ailesinden şair ve müderris Kemal Efendi’nin üçüncü çocuğudur. İlkokulun ardından Gostivar Pançe Poposki Lisesi’ni bitirdi (1974). 1975’te Saraybosna’daki Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde bir yıl eğitim gördükten sonra Mısır’a gitti. 1979’da Ezher Üniversitesi’nin Usûlüddin Fakültesi’nden mezun oldu. 1986’da Kahire Üniversitesi Dârülulûm Fakültesi’ne bağlı İslâm Felsefesi Bölümü’nde yüksek lisans yaptı. Daha sonra Makedonya’ya dönerek Diyanet İşleri Başkanlığı merkezinde ve Üsküp Medresesi’nde (Îsâ Bey Medresesi) beş yıl hocalık görevinde bulundu. Üsküp’teki Makedonya İslâm Birliği’nin yayın organı olan el-Hilâl dergisinin yayımlanmasına katkı sağladı. Ülkedeki siyasî karışıklıklar ve müslümanların karşılaştığı sıkıntılar çerçevesinde hakkında açılan soruşturmalar üzerine 1989’da İstanbul’a gitti ve 1990’dan itibaren oraya yerleşti. 1994’te Abdülkāhir el-Bağdâdî ve el-Esmâ’ ve’s-sıfât Adlı Eseri başlıklı teziyle doktor unvanını aldı. Ertesi yıl Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi’nde (İSAM) müellif ve mütercim olarak çalışmaya başladı. 2006’da Saraybosna Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde Kelâm Anabilim Dalı’nda doçent oldu. İslâm Araştırmaları Merkezi’ndeki görevinin yanı sıra Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi (1996-2000), Sofya Üniversitesi Klasik ve Modern Filoloji Fakültesi (2001-2011), Saraybosna Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi (2005-2007) ve Priştine Üniversitesi Filoloji Fakültesi’nde (2007-2009) ders verdi. 2013’te İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kelâm Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı, aynı yıl profesörlüğe yükseltildi. Evli ve dört çocuk babası olan Aruçi 15 Kasım 2013 tarihinde İstanbul’da vefat etti. Fâtih Camii’nde kılınan namazının ardından naaşı Vrapçişte’ye götürüldü ve orada babasının yanına defnedildi.

Muhammed Aruçi kelâm ve mezhepler tarihi yanında İslâm tarihi, Arap dili ve edebiyatı, Balkanlar ve Ortadoğu’nun siyasal ve kültürel durumu hakkında da araştırmalar yapmış, Doğu Avrupa ve Balkanlar’daki müslümanların tarihi, kültürü ve sosyopolitik yapısıyla ilgili uluslararası konferanslarda tebliğler sunmuş ve müzakerelerde bulunmuştur. Eski Yugoslavya’nın dağılmasıyla birlikte ortaya çıkan milliyetçi akımlar, İslâm düşmanlığı ve müslüman halka yönelik saldırılar karşısında özelde müslüman Arnavut kimliğinin korunması, genelde Balkan müslümanlarının değerlerine sahip çıkılması hususunda gayret sarfetmiştir. Bu çerçevede hayır kurumlarını Balkanlar’daki müslümanların eğitimine ve değerlerinin korunmasına yönelik hizmetlere teşvik etmiş, bazı hayır çalışmalarına bizzat ön ayak olmuştur. Babası Kemal Efendi’nin özel ilgisiyle başlayıp devam eden eğitim öğretim hayatı kendisine güçlü bir İslâmî kişilik kazandırırken çocukluğundan itibaren Balkanlar’da tanık olduğu çalkantılı siyasal dönemler ve etnik çatışmalar onda millî kimliğine sahip çıkma, miras aldığı kültürel yapıyı koruma ve yeni nesillere aktarma bilincini güçlendirmiştir. Balkanlar’a, özellikle de Makedonya’ya olan bağlılığı, Mısır’a ve Arap dünyasına, ayrıca Türkiye’ye olan sevgisi onun düşünce ve davranışlarında iz bırakan önemli unsurlardır. Arapça’nın yanında Boşnakça, Sırpça, Hırvatça ve Bulgarca gibi Balkan dillerine de âşina olan, Fransızca ve İngilizce de bilen Muhammed Aruçi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi’nde yazma eserlerin neşri için oluşturulan Tahkik Komisyonu’nda görev almıştır.

Eserleri. 1. Kemal Efendi Aruçi-Şiirlerim (Üsküp 1999). Babasının şiirlerinin kendisi tarafından derlenmiş şekli olan eseri Mithat Hoxha Arnavutça’ya çevirmiştir (Shkup 2000).

2. Nûreddîn eṣ-Ṣâbûnî, el-Kifâye fi’l-hidâye. Aruçi’nin Nûruddîn eṣ-Ṣâbûnî ve ârâʾühü’l-kelâmiyye min kitâbihi’l-Kifâye fi’l-hidâye başlıklı yüksek lisans çalışmasıdır (Beyrut 2013).

3. Kitâbü’t-Tevḥîd. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye ait eserin Bekir Topaloğlu ile birlikte neşridir (Ankara 2003; Beyrut 2007). Bu eser İran Kültür Bakanlığı’nca “2008 yılının eseri” olarak kabul edilmiş ve nâşirleri ödüllendirilmiştir.

Aruçi’nin henüz basılmamış eserleri: 1. Ḳażıyyetü’l-ulûhiyye ʿinde’l-Hünûd (Câmiatü’l-Ezher, 1979-1980). Hinduizm, Budizm ve Jainizm inançlarındaki tanrı anlayışı üzerine Kahire Üniversitesi’nde hazırlanmıştır.

2. Münâḳaşatü ʿameliyyeti’t-taḥḳīḳ fî kitâbi’l-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne li’l-muḥaḳḳıḳ Dr. Fevḳıyye Ḥüseyn Maḥmûd (Câmiatü’l-Ezher, 1980). Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne adlı eseri üzerine Fevkıyye Hüseyin Mahmûd’un yaptığı tahkik çalışmasının değerlendirilmesidir.

3. el-Fikrü’l-İslâmî beyne’l-aṣâle ve’t-tecdîd (telḫîṣan ve taʿlîḳan) (Câmiatü’l-Kāhire, 1980). Ezher Üniversitesi Dârülulûm Fakültesi hocalarından Muhammed Kemâl Ca‘fer’in Min Ḳażâye’l-fikri’l-İslâmî adlı eserinin ilk bölümleri üzerine bir çalışmadır.

4. Abdülkāhir el-Bağdâdî ve el-Esmâ’ ve’s-sıfât Adlı Eseri. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yaptığı doktora çalışmasıdır (1994).

Aruçi’nin belli başlı makaleleri de şunlardır: “el-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât fîmâ beyne ʿulemâʾi’s-selef ve ehli’l-iʿtizâl” (İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 1, İstanbul 1997, s. 31-46); “Naẓre târîḫiyye ḥavle’ş-şiʿri’l-ʿArabî ve’ş-şuʿarâʾi fî şibhi cezîreti’l-Balḳān” (İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 14, İstanbul 2005, s. 85-109); “Ibn Hazm Al-Andalusi dhe Vështrimet e Tij Mbi Doktrinën e Trinisë” (Takvim, Prishtinë 2003, s. 77-100); “Al-Ğunayd Al-Baġdādī and the Signs of the Path to Allāh” (The Arabist: Budapest Studies in Arabic, sy. 26-27, Budapest 2003, s. 3-16); “The Muslim Minority in Macedonia and its Educational Institutions during the Inter-War Period” (Islam in Inter-War Europe, ed. N. Clayer – E. Germain, New York 2008, s. 344-361).

Ayrıca Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’ne aralarında “Fettah Efendi”, “Harâbâtî Baba Tekkesi”, “Kalkandelen”, “Kosova”, “Mostar”, “Ohri”, “Sâbûnî, Nûreddin”, “Sadak, Bekir”, “Sancak”, “Saraybosna”, “Taşköprü (Vardar)”, “Usûlü’d-dîn”, “Vâsıl b. Atâ”, “Yugoslavya” gibi maddelerin de bulunduğu toplam yetmiş sekiz madde yazmıştır.

Muhammed Aruçi Türkçe’den Arnavutça’ya çevrilen bazı eserlerin redaksiyonunu da yapmıştır. Bunlar arasında Bekir Topaloğlu’nun Gruaja në Islam (İslâmda Kadın, Stamboll 1997, 2000), Fletë nga Historia Islame (İslâm Tarihinden Yapraklar, İstanbul 1999; Tiranë 2001), Hyrje në Kelâm (Kelâm İlmi-Giriş, Prishtinë 2002; Bulgarca tercümesi: Islamsko bogoslovie [Kelâm] vavedenie [Skopje 2009]), Ekzistenca e Zotit (Allah’ın Varlığı, Prishtinë 2002), Bazat e Besimit në Islam (İslâm’da İnanç Esasları, Prishtinë 2002, Yusuf Şevki Yavuz ve İlyas Çelebi ile birlikte) adlı eserleriyle Mahmut Esat Coşan’ın Artikuj (Hacı Bektâş-ı Velî’nin Makālât’ı, Shkup 2008) adlı eserleri anılabilir (Muhammed Aruçi’nin hayatıyla ilgili bilgiler aile fertlerinden alınmıştır).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 119-120 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.