AZÎMÂBÂDÎ

Zilkade 1273’te (Temmuz 1857) Azîmâbâd’da (Patna) doğdu. İlk tahsilini burada yaptı. 1875’te Leknev’e giderek bir yıl Fazlullah b. Ni‘metullah el-Leknevî’nin derslerine devam etti. Ardından Muradâbâd’a geçti. 1878’e kadar Beşîrüddin el-Osmânî el-Kannûcî’den ders okudu. Daha sonra Delhi’ye giderek devrinin en büyük hadis âlimlerinden Nezîr Hüseyin ed-Dihlevî’nin derslerini takip ederek ondan hadis rivayet etti. Bir ara memleketine döndü ve 1302’ye (1884-85) kadar orada kaldı. Ardından tekrar Delhi’ye gidip yine Şeyh Nezîr Hüseyin’den Kur’an, tefsir ve hadis okudu. Bu arada Hüseyin b. Muhsin es-Sub‘î el-Ensârî’nin derslerine de devam ederek ondan da hadis rivayetinde bulundu. Delhi’deki tahsilini tamamladıktan sonra memleketine dönen Azîmâbâdî bir taraftan hadis öğretimiyle, diğer taraftan kitap telifi ve özellikle hadis kitaplarını toplayıp kendi imkânlarıyla neşretmekle meşgul oldu. 1894’te hacca gitti ve orada ileri gelen ilim adamlarıyla tanıştı. 19 Rebîülevvel 1329’da (20 Mart 1911) vebadan öldü.

Eserleri. Özellikle hadis sahasındaki çalışmaları ve şerhleriyle dikkati çeken Azîmâbâdî’nin başlıca eserleri şunlardır:

1. Ġāyetü’l-maḳṣûd fî ḥalli Süneni Ebî Dâvûd. Ebû Dâvûd’un es-Sünen’inin şerhidir. Çok hacimli olarak tasarlanan bu eser tamamlanamamıştır. Nezîr Hüseyin eserin otuz iki cilt olduğunu söylemektedir (UDMİ, XI, 780). Yalnız I. cildi yayımlanabilen eserin mukaddimesinde Ebû Dâvûd ve es-Sünen’i hakkında değerli bilgiler vardır (yazma nüshası için bk. Brockelmann, I, 948; Brockelmann eserin adını Ġāyetü’l-maḳāṣıd olarak vermektedir).

2. ʿAvnü’l-maʿbûd. Ġāyetü’l-maḳṣûd’u çok geniş tutan müellif eseri bitiremeyeceği endişesiyle ihtisar ederek ʿAvnü’l-maʿbûd’u kaleme almıştır. Mukaddimede müellif olarak Azîmâbâdî’nin kardeşi Muhammed Eşref el-Azîmâbâdî görünmekte ve bu sebeple bazı kaynaklarda sadece onun adı (Serkîs, II, 1344) veya her ikisi birlikte (Brockelmann, I, 267; Sezgin, I, 151) zikredilmekte ise de asıl yazar Muhammed Şemsülhak el-Azîmâbâdî’dir. Nitekim kitabın sonundaki ifadeler ve yazılan takrizler bunu açıkça ortaya koymaktadır (IV, 220, 223, 226, 227, 229, 231). Ayrıca ilk cildi kitabın hazırlanmasında yardımlarını gördüğü kardeşi Muhammed Eşref’in adıyla neşretmeyi arzu ettiği için eseri ona nisbet ettiğini bizzat Şemsülhakk’ın beyanına dayanarak Abdülhay el-Hasenî zikretmektedir (Nüzhetü’l-ḫavâṭır, VIII, 408). Ebû Dâvûd’un en meşhur şerhi olan bu eser dört büyük cilt halinde yayımlanmıştır (Delhi 1918-1923). Daha sonra yine Delhi’de çeşitli baskıları yapılan ʿAvnü’l-maʿbûd, son olarak Abdurrahman Muhammed Osman’ın tahkikiyle on dört cilt olarak neşredilmiştir (Medine 1388/1968).

3. et-Taʿlîḳu’l-muġnî ʿalâ Süneni’d-Dâreḳuṭnî. Dârekutnî’nin es-Sünen’inin şerhi olup iki cilt (Delhi 1910) ve Dârekutnî’nin es-Sünen’i ile birlikte dört cilt (Kahire, ts.) halinde yayımlanmıştır.

Azîmâbâdî’nin diğer eserleri de şunlardır: İʿlâmü ehli’l-ʿaṣr bi-aḥkâmi rekʿateyi’l-fecr (Kahire, ts.); ʿUḳūdü’l-cümân fî cevâzi taʿlîmi’l-kitâbeti li’n-nisvân; el-Mektûbü’l-laṭîf; el-Meṭâlibü’r-refîʿa fi’l-mesâʾili’n-nefîse (bu üç kitap için bk. Kettânî, II, 592-594); el-Aḳvâlü’ṣ-ṣaḥîḥa fî aḥkâmi’n-nüsükiyye; el-Ḳavlü’l-muḥaḳḳıḳ fî taḥḳīḳi iḫṣâʾi’l-behâʾim (bu iki eser için de bk. UDMİ, XI, 781); Ġunyetü’l-elmaʿî. Bazı hadis ve fıkıh meselelerini soru-cevap tarzında ele alan küçük bir risâledir. Taberânî’nin el-Muʿcemü’ṣ-ṣaġīr’i ile birlikte basılmıştır (Beyrut 1403/1983; II, 153-176). Bunların dışında tamamlanmamış eserleri arasında Teẕkiretü’n-nübelâʾ fî terâcimi’l-ʿulemâʾ adlı biyografi ile ilgili bir eseriyle Tenḳīḥu’l-mesâʾil adlı bir fetva kitabı da vardır.