https://islamansiklopedisi.org.tr/belami-ebu-ali
Emîrek diye anılan ve Ebü’l-Fazl Muhammed-i Bel‘amî’nin oğlu olduğu için Bel‘amî-yi Kûçek de denilen Ebû Alî-yi Bel‘amî, Sâmânîler’den Abdülmelik b. Nûh’un (954-961) son zamanlarında vezir oldu ve Mansûr b. Nûh devrinde de (961-976) aynı görevde kaldı. İkinci hükümdar dönemindeki vezirliğini Alp Tegin sayesinde elde ettiği rivayet edilir. Ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Gerdîzî’ye göre Cemâziyelâhir 363’te (Mart 974) vezir iken ölmüştür. Utbî’ye göre ise, Nûh b. Mansûr tarafından 382’de (992) tekrar vezir tayin edilmiş ve aynı yıl görevinden ayrılmıştır. Ancak Utbî onun ölüm tarihini zikretmez. Muhtemelen 992-997 yılları arasında vefat etmiştir. Nizâmülmülk kendisinden yetenekli bir devlet adamı olarak söz eder.
Bel‘amî, Mansûr b. Nûh adına yaptığı Târîḫ-i Ṭaberî tercümesinde eseri büyük ölçüde kısaltmakla beraber başka hiçbir kaynakta bulunmayan bazı orijinal bilgiler de ilâve etmiştir. Bundan dolayı yeni Farsça’nın en eski örneği olan bu tercümeye Târîḫ-i Belʿamî denilmiştir. Eserin Bel‘amî’nin emriyle oluşturulan bir heyet tarafından çevrilmiş olması da muhtemeldir.
Târîḫ-i Belʿamî (Terceme-i Târîḫ-i Ṭaberî) ilk defa 1291’de Leknev’de tek cilt halinde yayımlanmış, daha sonra İran tarihine ait bölümleri Muhammed Cevâd Meşkûr tarafından neşredilmiştir (Tahran 1337 hş.). Ayrıca Melikü’ş-şuarâ Bahâr’ın tashihleri (Tahran 1341) ve Müctebâ Mînovî’nin önsözüyle tekrar yayımlanmıştır (Tahran 1345 hş.). Muhammed Rûşen de bazı notlar ve bir fihrist ekleyerek eseri Târîḫnâme-i Ṭaberî adıyla üç cilt halinde neşretmiştir.
Târîḫ-i Belʿamî Vâhidî-yi Belhî tarafından 928’de (1522) Doğu Türkçesi’ne, birkaç defa da meçhul kişiler tarafından Târîh-i Taberî-i Kebîr Tercümesi adıyla üç cilt (1260 baskısı beş cilt) halinde Osmanlı Türkçesi’ne çevrilmiş ve 1260, 1288, 1290, 1292, 1327-1328 yıllarında İstanbul’da basılmıştır. Eserin Farsça yazma nüshalarındaki farklılıklara Türkçe tercümelerinde de rastlanır (bu tercümelerin yazmaları için bk. Babinger, s. 74, not 2). Eser Türkçe dışında tam olarak L. Dubeux tarafından Chronique d’Abou Djafar Tabari... traduit sur la version persan d’Abou ʿAli Muhammed Belʿami (I, Paris 1836) adıyla ve M. H. Zotenberg tarafından hemen hemen aynı adla iki defa Fransızca’ya çevrildiği gibi (I-IV, Paris 1867-1874) bazı bölümleri İngilizce’ye de tercüme edilmiştir. Ayrıca Arapça ve Urduca’ya da çevrilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî, Târîḫu’l-Yemînî, Kahire 1287, I, 170.
Gerdîzî, Zeynü’l-aḫbâr (nşr. Abdülhay Habîbî), Tahran 1347 hş., s. 163.
Hândmîr, Düstûrü’l-vüzerâ (nşr. Saîd-i Nefîsî), Tahran 1317 hş., s. 113-114.
Mücmelü’t-tevârîḫ ve’l-ḳıṣaṣ (nşr. Bahâr – Muhammed Ramazânî), Tahran 1318 hş., s. 180.
Bahâr, Sebkşinâsî yâ Târîḫ-i Teṭavvür-i Nes̱r-i Fârsî, Tahran 1337 hş., I, bk. İndeks.
Browne, LHP, I, 368 vd.
W. Barthold, Turkestan down to the Mongol Invasion, London 1928, bk. İndeks.
a.mlf., “Bal’amî”, İA, II, 465.
Safâ, Edebiyyât, I, 618-619.
Storey, Persian Literature, I, 61-65.
Nizâmülmülk, Siyâsetnâme (Bayburtlugil), s. 303-304, 306, 307.
R. Levy, An Introduction to Persian Literature, New York 1969, s. 50-52.
Babinger (Üçok), s. 74.
Muhammed Rûşen, Târîḫnâme-i Ṭaberî, Tahran 1366 hş., I, Mukaddime, s. 14, 29.
D. M. Dunlop, “Balʿamī”, EI2 (İng.), I, 984.
a.mlf., “Belʿamî”, UDMİ, IV, 798-800.
Dj. Khaleghi-Motlagh, “Amīrak Balʿamī”, EIr., I, 971-972.
