BEYÂN-ı MENÂZİL-i SEFER-i IRÂKEYN

Tam adı Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn-i Sultan Süleyman Han olan eser, aslında Matrakçı Nasuh’un Kanûnî dönemine dair tarihinin (Süleymannâme, TSMK, Revan Köşkü, nr. 1286) 1533-1536 yılları arasındaki ilk İran seferini konu edinen bölümüdür. Bununla birlikte Matrakçı Nasuh eserinde, Irakeyn Seferi sırasında konaklayıp göçülen menzillerin resimlerini yapmak, bu resimlerin uygun yerlerine menzillerin adlarını yazmak suretiyle eserini gerçekten bir “menzilnâme” haline getirmiştir. Eserin adında geçen “iki Irak”tan birisi Irâk-ı Arab, diğeri Irâk-ı Acem’dir. Ancak bu ismin esere bizzat müellif tarafından verildiği şüphelidir. Çünkü eserin gerçek adının, içinde bulunan manzum ifadeler arasında (vr. 12^b) Mecmû-ı Menâzil şeklinde geçtiği görülmekte, hatta aynı yerde kısaca Menâzil de denilmektedir.

Bir yol üzerinde konaklayacak yerleri ve bu yerler arasındaki uzaklıkları bildiren eserler genellikle menzilnâme adıyla anılır. Bu gibi eserlerde konaklar arasındaki uzaklıklar umumiyetle saat hesabıyla verildiği halde müellif bunları belirtmemektedir. Fakat Kanûnî’nin 1548’deki ikinci İran seferinin menzillerini veren ve tek nüshası Almanya’da Marburg Devlet Kütüphanesi’nde bulunan bir başka eserinde İstanbul-Tebriz arasındaki menzillerin birbirlerine uzaklıklarını mil olarak belirtmektedir. Matrakçı Nasuh’un bu ikinci eseri, Beyân-ı Menâzil’in resimleri üzerindeki okunması güç bazı menzil adlarının doğru bir şekilde tesbitinde de büyük ölçüde yardımcı olmaktadır.

Eser Irakeyn Seferi’nin sebepleri ve ordunun hareketiyle başlamakta, Doğu Anadolu ve Tebriz’e kadar uzanan bölgede bulunan ve o sırada zaptedilmiş olan yerlerin adlarını topluca vermektedir. Müellif bundan sonra “ekālîm-i seb‘a” adıyla “yedi iklim bölgesi”nden ve bu bölgelerin her birinde bulunan beldelerden bahsetmekte, ardından Ebû Reyhân el-Bîrûnî’den naklen sözü edilen yedi iklim bölgesine giren ülke ve beldelerin adlarını vermektedir. Daha sonra da sırasıyla ve bölge bölge başlıca menzilleri isim ve resimleriyle göstermektedir. Dinlenme amacıyla fazlaca kalınan büyük konaklar esas alınarak yapılmış bu düzenlemede bölümlerin her birinin başında küçük bir giriş bulunmakta, bundan sonra menzillerin resimleri yer almakta, resimlerin alt, üst veya ortalarında da bu yerlerin adlarının kaydedildiği görülmektedir.

Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn’de bulunan menzil resimlerinin, sembolik olmaktan çok genellikle ait oldukları şehir, kasaba, köy ve diğer konak yerlerini oldukça doğru ve asıllarına uygun bir şekilde göstermesi ayrıca önemlidir. Bu menzillerin adları Feridun Bey’in Münşeâtü’s-selâtîn adlı eserinde de bulunmaktadır. Ancak Matrakçı Nasuh’un kendi fırçasından çıkmış olan menzil resimlerinin padişah için özel şekilde hazırlanmış olması eserin değerini daha da arttırmaktadır. Eser, Anadolu’dan geçerek İran’a giden yollar hakkında verdiği bilgiler ve ihtiva ettiği kroki tarzındaki haritalarla coğrafî bakımdan da çok önemlidir. Müellif bu eserinde şehirler, kasabalar, kaleler, köyler, harabeler, durak yerleri, hanlar, derbendler, dağlar, geçitler, önemli akarsular, köprüler, çöller, stepler ve bahçelerin adlarını ve stilize haldeki resimlerini vermiş, bunların hangi bölgede bulunduğuna işaret etmiş, hatta bitki örtüsünü ve hayvanları bile resmetmiştir. Böylece eser bir coğrafya atlası olarak XVI. yüzyıl başlarında Anadolu, Batı İran ve Irak’ın şehir tiplerini, şehirlerdeki büyük binaları, şehirlerin etrafındaki tesisleri tanıttığı gibi yol üzerinde ve şehirleri çevreleyen orman ve bahçelerde bulunan ağaç türleri ve av hayvanları hakkında da açık bilgiler vermektedir.

Mecmû-ı Menâzil’in büyük şehirlere ait resimlerinin birer şehir planı olarak ayrıca önemi vardır. Gerçekten başta Galata olmak üzere eserde mevcut İstanbul, Diyarbakır, Tebriz, Sultâniye ve Bağdat gibi şehirlerin resimleri, mimarlık tarihçilerinin ilgisini çekecek kadar değerli malzemeyi ihtiva etmektedir. Bu resimler arasında gözleme dayananlar çoğunluktadır.

Matrakçı Nasuh’un bu eseri Yakındoğu şehirciliği bakımından birinci elden kaynak niteliğindedir. Zira ihtiva ettiği minyatürler ve bu minyatürlerde kullanılan renklerin ihtişamı, dağ sıralarının anlamlı görünüşleri, bu dağlarda görülen jeolojik girinti ve çıkıntılar içine resmedilmiş hayvanların güzelliği, bunları yapan sanatkârın ne kadar hünerli ve duygulu bir insan olduğunu ortaya koymaktadır. Gerçekten müellif gözlemlerini resmetmekteki kabiliyetini bir minyatürcü olarak mükemmel bir şekilde ortaya koymuş, özellikle çizdiği şehir resimleriyle önemli bir şehir analizcisi olduğunu göstermiştir. Bu resimler ait oldukları zamanın şartlarını da ortaya koyan yegâne belgeler niteliğindedir. Meselâ İstanbul minyatüründe büyük ve küçük unsurların sıralanışı, bu şehrin XVI. yüzyıldaki görünümünü aslına uygun bir şekilde aksettirmektedir. Kayseri’deki kale bölgesi Matrakçı’nın gösterdiği gibi XVI. yüzyılda şehrin çekirdeği durumunda idi. Surların gerisinde ise yeni gelişmelerin başladığı görülmektedir.

Beyân-ı Menâzil’den anlaşıldığına göre, Kanûnî’nin bu ilk İran seferi sırasında konup göçülmüş olan bütün meskûn yerlerin % 15’inin şehir, % 30’unun kasaba, geri kalan kısmının da köy statüsünde olduğu, yerleşim merkezlerinin genellikle yarlara ve dağlara sırtını vermiş aşağı yamaçlarda bulunduğu anlaşılmaktadır. Buradaki resimlerden, o dönem şehirlerinde bulunan kurumların tipleri de incelenebilmektedir. Minyatürlerde evlerin yanında camiler, kervansaraylar, hamamlar ve pazarlar da açıkça tesbit edilebilmektedir.

Beyân-ı Menâzil’in bazı eksiklik ve yanlışlıkları, Yavuz Sultan Selim’in İran ve Mısır seferlerinin menzillerini ihtiva eden Haydar Çelebi’nin Rûznâme’si, Kanûnî’nin bu seferinin bir rûznâmesini ihtiva eden Feridun Bey’in Münşeâtü’s-selâtîn’i, Âlî’nin Nusretnâme’si, IV. Murad’ın Revan (1635) ve Bağdat (1637) seferlerinin rûznâmeleri, Mehmed Edib’in Menâsikü’l-hac adlı eseriyle Kâtib Çelebi’nin Cihannümâ’sı, Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’si ve Hamdullah Müstevfî’nin Nüzhetü’l-ḳulûb’u ile karşılaştırılarak tamamlanabilir. Böylece o devrin Anadolu, Batı İran ve Irak’ın topografik yapısı hakkında mükemmel bir kaynak elde edilebilir.

Tek nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde (TY, nr. 5964) bulunan Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn, Matrakçı Nasuh’un hayatı, eserleri ve kendisinin Mecmû-ı Menâzil adını verdiği bu eserine dair Türkçe ve İngilizce uzunca bir giriş, eserde adı geçen menzil adlarının ilgili diğer eserlerle karşılaştırmalı bir incelemesi ve çeviriyazı ile tıpkıbasıma ait dizinlerle birlikte tenkitli metin ve tıpkıbasım halinde Hüseyin Gazi Yurdaydın tarafından neşredilmiştir (Ankara 1976, 2014). Eser daha sonra Nurhan Atasoy tarafından (Seyit Ali Kahraman ve Ruşen Deniz’in katkılarıyla) inceleme, tıpkıbasım ve günümüz Türkçesine aktarımı ayrı ciltler halinde olmak üzere ve özellikle resimlerin baskı tekniği geliştirilerek Silahşor, Tarihçi, Matematikçi, Nakkaş, Hattat Matrakçı Nasuh ve Menazilname’si adıyla ve İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nin desteğiyle yeniden yayımlanmıştır (İstanbul 2015). Ayrıca eseri sanat tarihi açısından incelemek üzere Uşun Tükel tarafından Beyân-ı Menâzil’in Resim Dili: Bir Yapısal Çözümleme adlı bir doktora tezi yapılmıştır (1990, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 27-28 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız. Bu madde en son 09.09.2024 tarihinde güncellenmiştir.