BOĞDU

Tam adı Fahreddin Ebû Saîd Boğdu b. Şerefeddin Ali b. Cemâleddin Kuştemir b. Abdullah el-Hakîm et-Türkî el-Bağdâdî’dir. 631’de (1233-34) Hille’de doğdu. Babası Hille Emîri Şerefeddin Ali, dedesi Merzübânü’l-Irak (Irak sınır beyi) Cemâleddin Kuştemir’dir. Henüz beş yaşında iken babasının ölmesi üzerine dedesinin himayesinde hilâfet sarayına çağrıldı. Halife Müstansır-Billâh oğlunun genç yaşta ölümünden dolayı Cemâleddin Kuştemir’e baş sağlığı diledikten sonra onu teselli etmek için torunu Boğdu’ya hil‘at giydirdi ve onu elli süvarilik birliğe bey tayin ederek devlet ileri gelenleri arasına alınmasını emretti. Böylece Boğdu beylik eğitimi gördü; halife ve vezirlerle birlikte bulundu. Kendisi Abbâsî Devleti’nde rütbe verilen beylerin yaşça en küçüğü idi. İlhanlı Hükümdarı Hülâgû Bağdat’ı zaptettiğinde, daha önce dedesi Kuştemir’in iyiliğini görmüş olan Hârizmli bir zatın yardımıyla ölümden kurtuldu. Bir ara halifeye karşı tertiplere giriştiği yolunda iftiraya uğradıysa da iddianın asılsızlığının tesbiti üzerine hakkında işlem yapılmadı ve iftiracılar idam edildi. Otuz üç yaşında iken başına kendisini ihtiyar olarak gösteren bir minyatür koyduğu Ġunyetü’l-ḳārî adlı kitabını Hülâgû’ya sundu. Hülâgû Boğdu’nun ak sakallı resmini görünce bunu onun gençliğiyle bağdaştıramayıp sebebini sormuş, o da İlhanlı Devleti’nde yaşayıp ihtiyarlamak istediğini söylemiş ve böylece Hülâgû’nun sempatisini kazanmıştır. Ancak pek uzun ömürlü olmamış, 23 Şâban 685 (14 Ekim 1286) Pazartesi günü elli üç yaşında iken Bağdat’ta ölmüş ve Hz. Hüseyin’in meşhedinde dedesi Cemâleddin Kuştemir’in yanına gömülmüştür.

Çocukluğunda dedesiyle sürek avlarına katılan Boğdu zamanla ava ve av kuşlarına karşı büyük bir merak duymuş ve bu merakı kendisini beyzere (doğancılık) konusunda Kitâbü’l-Ḳānûni’l-vâżıḥ fî muʿâlecâti’l-cevâriḥ adını verdiği kitabını yazmaya sevketmiştir. 666’da (1267) telif edilen eserin mevcut tek nüshası, Köprülü Kütüphanesi’nde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 978) kayıtlı bulunmaktadır.

Boğdu, “Daha önce kimse beyzere ilmini benim gibi derleyememiştir” dediği eserinin başında avcı kuşlara olan sevgisinin kendini bu kitabı yazmaya sevkettiğini, eskilerin bu konuda yazdıklarını okuyup öğrendiğini ve bu bilgilere edindiği tecrübeler yanında şahsî düşünce ve görüşlerini de kattığını söylemektedir. Boğdu kitabını iki bölüm halinde düzenleyip birinci bölümde konuyla ilgili teorik bilgilerden, ikinci bölümde ise pratik kaidelerden söz etmiştir. Her iki bölüme de birer önsözle girmiş, önsözlerden sonra fihristlerini vermiş ve bölümleri sırasıyla bablara, fasıllara, kısımlara ayırmıştır. Bu yazmanın 1^b-2^b yaprakları arasında birinci bölümün ve aynı zamanda eserin önsözü, 2^b-8^b yaprakları arasında bu bölümün fihristi, 8^b-82^b yaprakları arasında metni, 83^a-89^a yaprakları arasında ise ikinci bölümün önsözü, 89^a-95^a yaprakları arasında bu bölümün fihristi ve 95^a-154^a yaprakları arasında da metni yer almaktadır.

Boğdu kendininkinden önce bu sahada yazılmış eserlerden Ebü’l-Ceyş Humâreveyh b. Ahmed’in (ö. 282/896) Mısır’da, Abbâsî halifelerinden Mu‘tazıd-Billâh’ın nâibi iken onun adına yazdığı kitabı, İhşîd et-Türkî diye tanınan Emîr Ebü’l-Kāsım b. Muhammed b. Tuğc’un (ö. 334/946) Mısır’da et-Tâi‘-Lillâh’ın nâibi iken onun adına yazdığı kitabı ve Nizâmü’l-hazreteyn diye tanınmış Kāsım b. Ali b. Hüseyin b. Ebû Tâlib Nûrulmehdî b. Hüseyin ez-Zeynebî’nin Bağdat başkadısı iken el-Ḳavânînü’s-sulṭâniyye adını verip Muktefî-Liemrillâh ile oğlu Müstencid-Billâh için 556’da (1161) yazıp bitirdiği kitabı incelediğini, incelemelerinin sonucunda bunların hemen hepsinde görüş ve anlayış bakımından pek çok aykırılıklar ve tutarsızlıklar gördüğünü, bu kitaplardaki bazı yanlışlıkların ise müstensihlerden geldiğini ve bunları düzelttiğini söyler. Kitap bir hâtime ile sona ermekte ve burada yazar eserini, daha önce yazıp Ġunyetü’l-ḳārî fî ʿilâci’l-cevâriḥ ve’d-devârî diye adlandırdığı kitabının müsveddelerinden kısalttığını belirterek, “Bu kitabımı kısaltmadan olduğu gibi temize çekseydim beş cilt tutardı” demektedir. Yine bu sonsözde Boğdu eserini 666 (1267) yılı içinde tam bir ayda söyleyip yazdırdığını, bir ay sonra da temize çekmeye başladığını açıklamaktadır. Mevcut nüsha, İbnü’l-Fuvatî diye tanınan Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed b. Ebü’l-Meâlî tarafından Merâga’da istinsah edilmiş ve 667’de (1268) yazarına okunmak suretiyle orijinal bir metin elde edilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 273 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.