BOROVKOV, Aleksandr Konstantinoviç

3 (16) Mart 1904’te işçi bir ailenin çocuğu olarak Taşkent’te doğdu. On dört yaşından itibaren babasının çalıştığı kömür madeninde çalışmaya başladı. Türkistan’da Sovyet idaresinin kurulmasından sonra önüne yeni ufuklar açıldı, 1928’de Taşkent’teki Orta Asya Devlet Üniversitesi Doğu Fakültesi’ni bitirdi. Hocaları arasında M. S. Andreev, N. G. Mallitskiy, A. A. Semenov, A. E. Şmidt gibi şarkiyatçılar vardı. Öğrencilik yıllarında iki makale yayımladı. Bir müddet Orta Asya Devlet Müzesi’nde memur olarak çalıştı, bu sırada Taşkent’teki Ziraat ve Tıp fakültelerinde Özbek dili dersleri verdi. 1929-1935 yılları arasında Leningrad (Petersburg) Üniversitesi Doğu Dilleri Fakültesi’nde V. V. Barthold, A. N. Samoyloviç, N. Ya. Marr, S. E. Malov, L. V. Şçerb gibi meşhur Türkolog ve şarkiyatçılardan ders aldı. Burada çeşitli Türk lehçelerini öğrendiği gibi dil bilimi alanında da uzmanlaştı. Bir yandan da aynı fakültede Özbekçe ve Uygurca dersler veriyordu. Fakültedeki Marksizm-Leninizm literatürünün Özbekçe’ye tercümesi kurslarına katıldı. İlimler Akademisi’nde yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamladı. Leningrad ve Taşkent’te çeşitli üniversite ve akademilerde Özbekçe, Uygurca, Kazakça, Kırgızca, Türkmence okuttu ve araştırmalarda bulundu. Türk dillerinin leksikoloji, diyalekt, fonetik ve grameri üzerine iyice uzmanlaştı, bu alanlarda yetkin bir bilim adamı niteliği kazandı.

Borovkov, 1928’den itibaren Arap alfabesinden Latin alfabesine geçen Türk halklarının mektepleri için hazırlanan ders kitapları komisyonlarında görev yaptı. Karaçaevo-Balkarskiy yazık (1932), Uçebnik Uygurskogo yazıka (1935) gibi ders kitapları bu yıllarda hazırladığı eserlerden bazılarıdır. 1935’te tez savunmasına girmeden dil bilimi doktoru oldu ve aynı yıl kendisine doçent pâyesi verildi. 1938’de Özbekistan’da görevlendirildi. Aynı yıl Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nde yaşayan Türk halkları bu defa Latin alfabesinden Kiril alfabesine geçti, ders kitaplarının hazırlanmasında Borovkov’a da görev verildi. Özbekçe yeni alfabenin hazırlanıp imlâ kurallarının belirlenmesi komisyonlarında çalıştı. 1939-1943 yıllarında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği İlimler Akademisi Özbekistan Şubesi Dil ve Edebiyat Enstitüsü müdür vekilliğinde bulundu. 1943’te oluşturulan Özbekistan İlimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü’nün iki yıl müdür vekilliğini ve Özbek Dili Bölümü’nün başkanlığını yürüttü. Nizâmî adlı Taşkent Pedagoji Enstitüsü Dil Bilimi Fakültesi’nde ders verdi. Bu yıllarda aktif olarak Türkistan’daki XI ve XV. yüzyıllara ait Türkçe el yazmaları üzerine çalıştı, halkın elindeki değerli yazmaların kütüphane ve müzeler için toplanmasına gayret etti. A. Gulamov, E. Magrufov ve T. Şermuhammedov ile birlikte okullar için Özbekçe gramer kitapları hazırladı. Özbek dili ve kültürüne yaptığı hizmetlerden dolayı 1943’te Özbekistan İlimler Akademisi’ne muhabir üye kabul edildi ve ödüllendirildi. 1945’te Leningrad’a dönerek Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği İlimler Akademisi Leningrad Şubesi Doğu Araştırmaları Enstitüsü’nde Orta Asya ve Türkçe Bölümü’nde çalışmaya başladı. 1957’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği İlimler Akademisi’ne muhabir üye oldu. 1959-1962 yılları arasında Petersburg’daki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği İlimler Akademisi Dil Bilimi Enstitüsü’nün müdür yardımcılığını yürüttü. 15 Kasım 1962’de Petersburg’da öldü ve Şuvalov Mezarlığı’na gömüldü. Borovkov, Lenin (Ordenom Lenina, 1954) ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Şükran madalyaları ile (Znak Poçeta, 1944) ödüllendirilmiştir.

Eserleri. Borovkov, Orta Asya Türk şiveleri/dilleri üzerine değerli çalışmalar yapmıştır. Türk sözlükçülüğü için önemli bazı kaynakları keşfetmiş ve bunların bir kısmını kendisi neşretmiştir. Eserlerinin tamamı Türk dili ve kültürü üzerinedir.

Sözlük ve Dil Bilimi: Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv. (Borovkov’un ölümünden sonra 1963’te Moskova’da yayımlanan eser Halil İbrahim Usta ve Ebülfez Amanoğlu tarafından Türkiye Türkçesi’ne aktarılmıştır: Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı [XII.-XIII. Yüzyıllar], Ankara 2002); Uygursko-russkiy slovar (Uygurca-Rusça sözlük, Leningrad 1935); Ozbek tilinin jani orfografija projekti (Özbek dilinin yeni imlâ projesi, Taşkent 1939, F. Kemalov, B. Azizov ve A. Osmanov ile birlikte); Uzbekskiy literaturniy yazık v period 1905-1907 gg. (1905-1907 yıllarında Özbek edebî dili, Taşkent 1941); Uzbeksko-russkiy slovar (Özbekçe-Rusça sözlük, Taşkent 1941, T. N. Kari Niyazov ile birlikte; gözden geçirilmiş yeni baskı, Moskova 1959); Russko-uzbekskiy slovar (Rusça-Özbekçe sözlük, I-V, Taşkent 1950-1955); Rusça Üzbekça Lugat (Taşkent 1956); Badaʾiʿ al-luġat. Slovar Ṭāli Īmānī Geratskogo k sočineniyam Ališera Navoi (Ali Şîr Nevâî’nin şiirleri için Heratlı Tâli‘in yazdığı Bedâyiu’l-lugat, Moskova 1961).

Ders Kitapları: Uçebnik Uygurskogo yazıka (Uygurca dili ders kitabı, Leningrad 1935), Üzbek tili grammatikası, fonetika va morfologiya (Taşkent 1943), Üzbek tili grammatikası, sintaks (Taşkent 1952), Üzbek tili derligi, fonetika, morfologiya (Taşkent 1957), Üzbek tili dersligi II: Sintaks (Taşkent 1957). Yazarın A. Gulamov, E. Magrufov ve T. Şermuhammedov ile birlikte hazırladığı bu ders kitapları daha sonraki yirmi yıl içinde çok basılmıştır.

Borovkov’un ayrıca Türkçe’nin çeşitli lehçelerine dair yazılmış seksen kadar makalesi bulunmaktadır. Ali Şîr Nevâî üzerine kaleme aldığı bir makalesi (“Alişer Navoi kak osnovopolojnik uzbekskogo literaturnogo yazıka”, Alişer Navoi, Moskova-Leningrad 1946, s. 92-120) Rasime Uygun tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (“Özbek Yazı Dilinin Kurucusu Ali Şir Nevai”, TDAY Belleten [1954], s. 59-96).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 203-204 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.