BRUNEY

Resmî adı Negara Brunei Dârüsselâm’dır. Malayca bir kelime olan Brunei “barış ve selâmet yeri” anlamına gelir. Borneo adasının Güney Çin denizine bakan kuzeybatı kıyısında kurulmuş petrol zengini modern bir sultanlıktır. 114° 23' - 115° 23' doğu boylamları ile 4° - 5° 5' kuzey enlemleri arasında yer alır. Yaklaşık 200 km. uzunluğunda bir kıyı şeridine sahip olan ülkenin yüzölçümü 5766 kilometrekaredir. 1988’de yapılan resmî sayıma göre nüfusu 241.000 olup 1992 yılı tahminî nüfusu 260.000 civarındadır. Burayı 1857’de ziyaret eden İngiliz seyyah Spenser St. John nüfusunun o tarihte 25.000 civarında olduğunu yazmaktadır. Yüzölçümüne göre nüfusun az olmasının sebebi ülke topraklarının % 75 gibi büyük bir bölümünün tropikal ormanlarla kaplı bulunmasıdır; meskûn bölgeler arazinin % 4’ten daha az bir kısmını oluşturur. Nüfusun % 65’ini Malaylar, % 23’ünü Çinliler, gerisini de çeşitli azınlıklar meydana getirir. Resmî dil Malay dili olmakla beraber İngilizce ve Çince de kullanılmaktadır. Halkın yüksek bir hayat seviyesinde bulunmasını ve ülkenin dünyada kişi başına düşen millî gelirin yüksek olduğu ülkeler arasında yer almasını sağlayan petrol ve doğal gaz Bruney ekonomisinin en büyük gelir kaynaklarıdır. 1983 verilerine göre gayri sâfi millî hâsıla 4420 milyon, kişi başına düşen senelik gelir ise 21.140 ABD dolarıdır.

Bruney’in tarih öncesi durumu hakkında kesin bilgiler yoktur. Arkeolojik bulgulara göre ülke muhtemelen Endonezya’daki Majapahit Krallığı ve Çin’deki T’ang ve Sung hânedanlarıyla irtibat halinde idi. Bruney’in siyasî tarihi, İslâmiyet’i kabul ettikten sonra Muhammed Şah (1405-1415) adını alan yerli lider Alang (Awang) Betatar’ın bir sultanlık kurmasıyla başlar. Betatar’dan sonra yerine kardeşi Ahmed geçmiş, fakat yerli bir aileden gelen bu iki kardeş bir hânedan kuramamışlardır. Sultan Ahmed’den sonra Sultan Bereket olarak bilinen Şerif Ali adında bir Arap tahta çıkmış ve daha sonra bütün sultanlar onun soyundan gelmişlerdir. Böylece Sultan Bereket Şerif Ali, Arap-Malay karışımı bir hânedanın kurucusu olmuş ve Bruney’de İslâm’ın yayılmasına hız vermiştir. Şerif Ali’nin torunu Sultan Bolkiah’nın döneminde ise (1473-1521) Bruney, küçük bir sultanlık olmaktan çıkarak Borneo adasının büyük bir kısmını, Filipinler’deki Luzon’u ve Sulu takımadalarını içine alan bir devlet haline gelmiş ve altın çağını yaşamıştır.

1565’te Filipinler’i ele geçirmeye çalışan sömürgeci İspanyollar Sulu, Magindanau ve Buayan İslâm devletlerine saldırarak Bruney sultanının bir akrabasının yönettiği Manila bölgesini zaptettiler ve 1580’de de Bruney şehrini kuşattılar; ancak bir sonuç elde edemediler. Bu arada Cava’da üslenen Hollanda sömürge kuvvetleri de Bruney’in güneybatısına saldırılarda bulunmaya başladılar. XVII. yüzyılda hüküm süren ve reformcu bir devlet adamı olan Sultan Hasan’dan sonra tahta güçsüz hükümdarların çıkması ve bölgede Avrupa sömürgeciliğinin gelişmesi dolayısıyla Bruney Sultanlığı gerileme dönemine girdi. XVIII. yüzyılın sonlarına doğru Bruney ile ilgilenmeye başlayan sömürgeci güçler arasına İngiliz Doğu Hindistan Şirketi de katıldı. İngilizler 1841’de Bruney’in elinde bulunan kuzeydeki Labuan adasını zaptettiler ve aynı yıl ülkenin güneyindeki Saravak bölgesinde yer alan Kuching’de hâkimiyet kurarak Doğu Hindistan Şirketi’nin yetkilisi olan James Brooke’u Saravak racası unvanıyla başa getirdiler. James Brooke’dan sonra yeğeni Charles Brooke Saravak racası oldu ve 1885’te Trusan, 1887’de Padas, 1890’da Linbang’ı ele geçirerek topraklarını genişletmeye başladı. Charles Brooke, Saravak racası olarak görevini sürdürdüğü elli yıl boyunca Bruney Sultanlığı’nı bugünkü küçük durumuna getirinceye kadar uğraştı. Topraklarını zorlukla savunan güçsüz sultanlar nihayet Saravak’ı İngiliz racasına bırakmak zorunda kaldılar. XIX. yüzyılın sonlarında Bruney’in müstakil bir devlet olarak yaşaması tehlikeye düştüyse de değişen milletlerarası politika sebebiyle İngiliz hükümeti Bruney, Saravak ve İngiliz Kuzey Borneosu’nda (günümüzde Sabah bölgesi) himayecilik sistemini uygulamaya yöneldi. Sultan Hâşim’in (1885-1906) hükümdarlığı zamanında Bruney bir İngiliz himaye devleti haline geldi (Aralık 1888).

Bruney’in, Japonya’nın işgalinde kaldığı 1941-1945 yılları hariç, XX. yüzyıldaki savunma ve dış işleri önceleri 1906’dan 1959’a kadar İngiliz sömürge temsilcisi ve daha sonra himaye yönetiminin kaldırıldığı 1984’e kadar da bir İngiliz yüksek komiseri tarafından idare edildi. Başşehir Bender Bruney (Brunei Town) 1908’den itibaren hızlı bir gelişmeye sahne oldu. 1970’te şehrin ismi, Paduka Seri Begavan Sultan unvanıyla tanınan Sultan III. Ömer Ali Seyfeddin’in (1950-1967) şerefine Bender Seri Begavan olarak değiştirildi. 1956’da Bruney Halk Partisi kuruldu. 1959’da İngiliz himaye döneminde ülkede bir anayasaya sahip olma hazırlıkları başladı. 1961’de Bruney Birlik Partisi kuruldu. Ülkedeki anayasal gelişmeler siyasî partileri bağımsızlık istemeye yöneltti ve parlamenter demokrasi için bir kampanya başladı.

1961 yılında Malezya başbakanı Malay birliğine katılmak üzere Bruney sultanını ülkesine davet etti. Malay yarımadası, Singapur, Saravak ve İngiliz Kuzey Borneosu’nu içine alan Malezya Federal Devleti’nin oluşturulması fikri, bölgedeki komünist cereyanlara karşı toplu mücadele edilmesine yardımcı olur düşüncesiyle, İngilizler tarafından himaye gördü. İngiliz yanlısı politikacıların benimsediği bu fikir Bruney’de şiddetli politik tartışmalara konu oldu. Bazı siyasî partiler Bruney’in Malezya ile birleşmesini kabul ederken Halk Partisi bu tasarıya karşı çıktı ve alternatif olarak Bruney, Saravak ve İngiliz Kuzey Borneosu’nu içine alan daha büyük bir Bruney veya Kuzey Borneo Federasyonu’nun kurulmasını teklif etti. Otoritesini kullanan Sultan III. Ömer Ali Seyfeddin Malezya ile birleşme tasarısını ve alternatif olarak ileri sürülen Kuzey Borneo Federasyonu tekliflerini reddetti. Bu yüzden ciddi bir politik krizin içine düşen ülkede Halk Partisi taraftarları 8 Aralık 1962’de sultana karşı ayaklandılar. Ayaklanma derhal bastırıldı ve Halk Partisi kapatıldı. Böylece Bruney’de demokrasi umutları sona erdi ve ülkede otokrasi dönemi başladı. 1965’te yeni bir yasama meclisi oluşturmak için genel seçimler yapıldı. Aynı dönemde İngiliz hükümeti, anayasal haklarla ilgili geniş reformlar yapması için sultana baskı uygulamaya başladı. Ancak Sultan III. Ömer Ali Seyfeddin siyasî partileri güçlendirerek kendi otoritesini zayıflatmaya razı olmadı ve tahtı oğlu Hassanal Bolkiah’ya bıraktı (4 Ekim 1967). Ülkenin 29. sultanı ve ilk başbakanı olan 1945 doğumlu Muda Hassanal Bolkiah, 1983 yılı sonunda himayenin kalkması ve ülkenin bağımsızlığını elde etmesi konusunda 1979’da İngilizler’le anlaştı. Bunun üzerine 1 Ocak 1984’te Bruney bağımsızlığını ilân etti. Ardından Güneydoğu Asya Uluslar Birliği’ne (ASEAN) ve İslâm Konferansı Teşkilâtı’na üye oldu; Birleşmiş Milletler Teşkilâtı’na da 159. üye olarak kabul edildi.

Günümüzde bir refah devleti olan Bruney Dârüsselâm Sultanlığı bağımsızlık sonrası ekonomi, eğitim ve İslâmlaşma alanlarında önemli gelişmeler kaydetti. Bruney Dârüsselâm’ın resmî dini İslâm olup halkın çoğunluğunu teşkil eden müslümanlar, Malezya ve Endonezya’dakiler gibi Şâfiî mezhebine bağlıdırlar. İslâmiyet’in bölgede yayılmasında Osmanlı ve Arap tebliğcilerin etkili olduğu kaydedilir (bk. BENDER SERİ BEGAVAN). Ülkede İslâm davetinin ve din hizmetlerinin daha iyi yürütülmesi için Sultan III. Ömer Ali Seyfeddin döneminde (1959) Din İşleri Dairesi (Jabatan Hal Ehwal Ugama) kuruldu. Bağımsızlığın ardından 1985’te İslâm Davet Merkezi (Pusat Da’wah Islamiah) faaliyete geçti. Din İşleri Dairesi’nin statüsü 1986’da bakanlık düzeyine yükseltildi (Kementerian Hal Ehwal Ugama) ve ayrıca Şeriat İşleri Dairesi (Jabatan Hal Ehwal Syari’ah) kuruldu. Din İşleri Bakanlığı 1998’de yeni binasına taşındı. Halen görevde olan Sultan Hassanal Bolkiah dünyanın en zengin kişileri arasında sayılmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 337-339 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.