DEVLETÂBÂD

Bugün Evrengâbâd’a bağlı bir köy olan Devletâbâd’ın asıl adı Devagiri (Tanrı dağı) olup daha sonra Deogiri diye şöhret bulmuş ve Yadava hânedanının başşehri olmuştur. Delhi Sultanı Celâleddin Fîrûz Şah Halacî’nin yeğeni veliaht Alâeddin Halacî, Deogiri Kalesi’ni bir süre kuşattıktan sonra ele geçirdi (695/1296). Raca Ramçandra ona büyük bir servet vermek ve Delhi Sultanlığı’nın hâkimiyetini tanımak zorunda kaldı. Ramçandra’nın Eliçpûr gelirlerini düzenli bir şekilde göndermemesi üzerine Melik Nâib ona karşı bir sefer düzenledi ve Ramçandra teslim alınarak Delhi’ye gönderildi (706/1307). Alâeddin Halacî âlicenaplık gösterip Rây-i Râyân unvanıyla onu Deogiri valisi tayin etti. Ancak oğlu Şankara sultana karşı gelince Melik Kâfûr 713’te (1313) onun üzerine yürüdü ve Şankara öldürüldü. Damadı bağımsızlığını ilân edince Kutbüddin Mübârek Şah Halacî ayaklanmayı bastırmak için harekete geçti ve Deogiri Delhi Sultanlığı’na bağlanarak Kutbâbâd adını aldı. Ṣubḥu’l-aʿşâ müellifine göre Tuğluklu Hükümdarı Muhammed b. Tuğluk Deogiri’yi imparatorluğunun ikinci idarî merkezi yaparak şehre Devletâbâd adını verdi. Muhammed b. Tuğluk güneyde hâkimiyet kurabilmek düşüncesiyle stratejik önemi olan şehri harekâtı için bir üs olarak kullandı ve Delhi’deki müslümanları buraya göçe zorladı. İbn Battûta Devletâbâd’ı nüfus ve ihtişamı bakımından Delhi ile kıyaslamaktadır. Muhammed b. Tuğluk Devletâbâd’a Emîr Hüsrev-i Dihlevî ile birlikte gelmiş ve Emîr Hüsrev şehrin güzelliklerini dile getiren Ṣaḥîfetü’l-evṣâf adlı bir mesnevi yazmıştır.

Devletâbâd, Muhammed b. Tuğluk kuzeye yöneldikten sonra da stratejik önemini korudu. İmparatorluğunun sınır boylarında birçok problemle karşı karşıya kalan sultan nüfuzunu Devletâbâd üzerinde yoğunlaştıramadı ve otorite tesis edemedi. Emîrân-ı Sade diye bilinen Dekken soyluları 1346’da ayaklandılar ve İsmâil Muh’u kendilerine lider seçtiler. 1347 yılında Alâeddin Hasan Gangû Devletâbâd’daki isyanından sonra Behmenî hânedanını kurdu ve başşehrini güneye Gülberge’ye nakletti. Konumlarını muhafaza etmeye özen gösteren Behmenîler burasını bir garnizon haline getirerek savunmasını güçlendirdiler. Devletâbâd 905’te (1500) Nizamşâhîler’in eline geçti ve başşehirleri oldu. Bâbürlü Hükümdarı Şah Cihan, buranın elde tutulmasını güneyin kontrolü için stratejik açıdan gerekli gördüğü için Devletâbâd’ı fethetmeyi planladı ve 1633’te şehri ele geçirdi. Devletâbâd 1757’de Dekken nâibi Nizâmülmülk Âsaf Câh’a bağlandıysa da üç yıl sonra Maratalar tarafından zaptedildi.

Devletâbâd’daki en eski İslâm âbidesi, Kutbüddin Mübârek Halacî tarafından 718’de (1318) inşa edilen cami olup müstahkem duvarları Muhammed b. Tuğluk dönemine aittir. Ayrıca Alâeddin Behmenî tarafından yaptırılan Çând Minâr ile Nizamşâhîler döneminde inşa edilen Çînî Mahal de kayda değer yapılardır. Ṣubḥu’l-aʿşâ müellifine göre Muhammed b. Tuğluk şehri meslek erbabı, askerler, devlet ricâli, kadılar, din adamları vb. için çeşitli semtlere böldü. Her semtin camileri, pazarları, hamamları, değirmenleri bulunmaktaydı. İbn Battûta özellikle Devletâbâd’ın “tarab-âbâd”larına (eğlence merkezleri) işaret etmektedir. Kale Behmenîler tarafından tâdil edildi. Bugün sarayların hepsi harabe halindedir. Şah Cihan da 1636’da burada bir sayfiye inşa etmiştir. IX. (XV.) yüzyılın meşhur bilginlerinden Şehâbeddin Ahmed ed-Devletâbâdî burada doğmuştur.

Devletâbâd’ın nüfusu 1901 yılında 1357 civarında iken 1951’de 827’ye düşmüş, 1961 yılında ise 1406 olduğu tesbit edilmiştir. 1981 yılında nüfusu 2697 olan Devletâbâd, Huldâbâd yolunun 15. kilometresinde bulunur.

Devletâbâd kâğıt endüstrisi ve tekstil ürünleriyle meşhurdur. Şehirde imal edilen kâğıda âbâdî adı verilir; burada dokunan kaliteli bir kumaş çeşidi ise deogiri adıyla bilinir. Devletâbâd, Ellora mağaralarını gezmeye giden turistlerin yol üzerinde ziyaret ettikleri ilgi çekici bir yerdir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 242 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.