DEYMÂNÎ

1185 Zilhiccesinde (Mart 1772) Moritanya’nın güneybatısındaki Trârze vilâyetinde Mezerzre (Mederdre) adlı yerleşim merkezinin 40 km. kuzeyinde bulunan Lîn yakınlarında doğdu. Bölgedeki meşhur kabilelerden Deymân’a mensuptur. Nesebi Hz. Ebû Bekir’in oğlu Abdurrahman’a ulaştırılır. Daha küçük yaşta iken babası vefat etti. Bir taraftan ailesinin geçimini sağlamaya çalışırken diğer taraftan ilim tahsiliyle meşgul oldu. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. Emîn b. Mâhî Asgar ed-Deymânî, Abdullah b. Ecfağ Muhtâr et-Temeklâvî ve Emîn b. Hâc eş-Şakarî’den Arapça okudu. Dayısı Hamdî b. Muhtâr b. Tâlib Ecved’in medresesinde fıkıh ve diğer dinî ilimler tahsil etti. Öğrenimini tamamlayıp memleketine dönünce kendi kurduğu medresede kısa zamanda meşhur oldu; altmış yıl kadar eğitim verilen bu medresede 100 civarında tanınmış âlim yetişti. Bunlar arasında Deymânî’nin beş oğlu ile Harşî b. Abdullah b. Muhammed, Abdullah b. Muhtârunâ el-Hâcî, Evfâ b. Ebâbeker, Muhtâr b. Elümmâ, Muhammezin b. Âbelâ, Kâşifülküreb b. Beybeyâ, Ahmedû b. Ziyâd, İbn Eccemed el-Yedâlî, Mevlûd b. Dâdâh b. Muhtâr b. Heybe, Meylûd b. Muhtâr Hay, Mevlûd b. Ağşumemt el-Meclisî, Ebûbekir b. Ahmed b. Mahand ed-Deymânî gibi isimler anılır.

Erken dönemde eser ortaya koyan ve müctehid bir âlim olarak kabul gören Deymânî, bölgede fetva mercii ve ihtilâflarda ulemânın danıştığı en önemli kişilerden biri oldu. Trârze Emîri Muhammed el-Habîb (1829-1860) zamanında kadılığa tayin edildi; bölgesinde yönetim boşluğu bulunduğundan, hadleri uygulamak için imam (devlet başkanı) seçimini beklemenin hukuku ihlâl edeceğini ileri sürerek bazı suçlulara had cezalarını bizzat kendisi uyguladı; ancak bu uygulaması devlet başkanının yetkisini kullanamayacağı gerekçesiyle bazı âlimlerce tenkit edildi. Fıkıhla ilgili bazı konularda Hurme b. Abdülcelîl el-Alevî, Ahmed b. Muhammed el-Âkıl, İdyeyc b. Abdullah el-Kümleylî, Habîbullah b. Emîn eş-Şukravî, Limceyderî (Muhammed) b. Habîbullah, Hâris b. Mahand eş-Şukravî gibi âlimlerle sert tartışmalara girdi (Ahmed b. el-Emîn eş-Şinkītî, s. 29, 215, 237, 336, 338, 370, 404, 530; bazı fetvaları için bk. M. Muhtâr Vüld es-Sa‘d, I, 119-120, 127, 154-155, 241 vd., 299-300, 320, 326, 332 vd.; II, 422-424). O zamana kadar bölgede fıkıh öğretiminde genellikle Halîl b. İshak’ın el-Muḫtaṣar’ı ve İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin er-Risâle’siyle yetinilirken Deymânî ile birlikte Zekkāk’ın el-Menhecü’l-münteḫab ilâ ḳavâʿidi (uṣûli)’l-meẕheb’de ele aldığı fıkıh usulü esasları da öğretilmeye başlandı. Yaşadığı bölgede Kur’an tilâvetinde “cîm” harfinin telaffuzu konusundaki tartışmalara da katılan Deymânî bu harfin Sudan taraflarında olduğu gibi şiddetli biçimde okunmasına karşı çıktı ve Hassânî lehçesinde okunduğu gibi yumuşak (rihvet ile) okunması gerektiğini belirtti (bu konudaki bir fetvası için bk. M. Muhtâr Vüld Ebbâh, Târîḫu’l-ḳırâʾât, s. 692-693). Deymânî 4 Safer 1277 (22 Ağustos 1860) tarihinde vefat etti ve İkîdî’de Âmneygeyr Kabristanı’na defnedildi. Devrin âlimlerinden Hurme b. Abdülcelîl el-Alevî, Sîdiyâ el-Kebîr (Ebyeyrî), Muhammed el-Mâmî ve Muhammedû b. Hanbel kendisinden övgüyle söz etmişlerdir.

Talebesi ve teyzesinin oğlu Meylûd b. Muhtâr Hay, ʿUyûnü’l-iṣâbe fî menâḳıbi Maḥanḍ Bâbeh (nşr. Muhammed Vüld Muhammezin Fâl el-Yedâlî, Nuakşot Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi, 1994-1995), İbn Mahand Bâbeh el-Fâlî, Şaḫṣiyyetü Maḥanḍ Bâbeh b. Aʿbeyd ve âs̱âruh (el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye, Nuakşot 1985-1986) ve Muhammed b. Seyyidünâ, Cevânib mine’l-ḥayâti’l-iḳtiṣâdiyye ve’l-ictimâʿiyye fî mınṭıḳati Trârze min ḫilâli fetâvâ Maḥanḍ Bâbeh b. Aʿbeyd ve Muḥammeẕin Fâl b. Müttâlî (Nuakşot Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi, 1989-1990) adıyla birer tez hazırlamışlardır.

Eserleri. 1. Müyesserü’l-celîl ʿalâ (fî şerḥi) Muḫtaṣari’ş-Şeyḫ Ḫalîl. Deymânî’nin telifi kırk yıllık bir süreyi kapsayan en önemli eseri olup Halîl b. İshak’ın kitabı üzerine bölgede yazılan en muteber şerhlerden biridir. Eser önce dört cilt halinde yazılmış, daha sonra iki ciltte ihtisar edilmiştir. Bu muhtasar el-Müyesserü’ṣ-ṣaġīr (Beyrut 1398/1978), aslı ise el-Müyesserü’l-kebîr (nşr. Ahmed b. Ettâh b. Hammeynâ, I-IV, Nuakşot 1424/2003) adıyla tanınmıştır. Talebelerinden Ebû Bekir b. Ahmed b. Mahand ed-Deymânî, Kitâbü’t-Tenbîh ʿalâ mâ fi’l-Müyesser min ferʿin ve fâʾidetin ve tenbîh adıyla bir çalışma yapmış, ardından bunu Naẓmü’t-Tenbîh ismiyle manzum hale getirmiştir.

2. Mecmûʿu fetâvâ ve nevâzil. Deymânî’nin 280 kadar fetvası torunu Muhammeden b. Hâmiden tarafından derlenmiş, esere diğer bazı ulemânın fetvaları da eklenmiştir. Deymânî’nin bir kısım fetvalarını ihtiva eden Fetâvâ fıḳhiyye, el-Fetâva’l-fıḳhiyyetü’l-kübrâ veya el-Fetâva’ṣ-ṣuġrâ adlı eserlerine ait çeşitli nüshalar el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Kütüphanesi’ndedir (nr. 687, 972, 1981, 2300, 2950, 3248, 3268, 3366). Diğer bazı fetvaları da değişik kütüphanelerde Ecvibe (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 102) ve Fetâvâ fî vâḳıʿa (a.g.e., VII, 189) adıyla kayıtlıdır. Deymânî’nin bir kısım fetvalarını Abdullah b. Muhtârunâ el-Hâcî (Nevâkişot [Nuakşot], el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 2296) ve İbn Eccemed el-Yedâlî (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 467) manzum hale getirmiştir. Ayrıca Tûtû bint Bedv, el-Ebʿâdü’l-iḳtiṣâdiyye ve’l-ictimâʿiyye li’l-fetâva’l-kübrâ li-Maḥanḍ Bâb Vüld Aʿbeyd adıyla bir tez hazırlamıştır (Nuakşot Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi, 1997-1998).

3. Süllemü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. Fıkıh usulüne dair 745 beyitten oluşan esere müellifin eksik kalan şerhinden başka Muhammed Sâlim b. Mahbûbî ve Ebbâh b. Abdullah da birer şerh kaleme almıştır.

4. Naẓmü ḳavâʿidi’l-fıḳh. Meyyâre’nin Zekkāk’a ait el-Menhecü’l-münteḫab ilâ ḳavâʿidi’l-meẕheb üzerine yazdığı Bustânü fikeri’l-mübhec fî tekmîli’l-Menhec adlı manzum eserinin 563 beyitlik muhtasarıdır. Bir nüshası Tenḳīḥu Tekmîli’l-Menhec adıyla el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 3312).

5. Naẓm fi’l-umûri’lletî tuḳdaḥu fi’l-ʿadâle. Kırk sekiz beyitlik bu manzum eseri Bâbe b. Muhammezin b. Hamdî el-Buḥûrü’ẓ-ẓâhirât fî naẓmi Maḥanḍ Bâbeh li’l-mucerriḥât adıyla şerhetmiştir.

6. Tesdîdü’n-naẓar fî şerḥi’l-Muḫtaṣar. Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin Muḫtaṣarü’l-manṭıḳ adlı eserinin şerhidir. Deymânî de Abdüsselâm b. Tayyib el-Kādirî’nin el-Cevâhirü’l-manṭıḳıyye’si ile Ahdarî’nin es-Süllemü’l-mürevnaḳ adlı mantığa dair eserini birleştirdiği bir manzume kaleme almış olup Abdullah b. Eybiyeh ed-Deymânî tarafından şerhedilmiştir (Nuakşot’ta Muhammeden b. Hâmiden’in özel kütüphanesinde bir nüshası vardır).

7. Şerḥu ʿUḳūdi’l-cümân fî ʿilmi’l-beyân. Süyûtî’nin eseri üzerine yazılmıştır.

8. Naẓm fî ʿulûmi’l-belâġa. 200 beyitlik bu manzum eseri Muhammed Abdullah b. Beşîr el-Mâlikî şerhetmiştir.

9. Naẓmü maḥfûẓâti cümûʿi’t-teksîr. Nahve dair 100 beyitlik bir risâle olup Mahanned b. Meynîn el-Ebhemî tarafından İksîrü’t-teysîr li-Maḥfûẓâti cümûʿi’t-teksîr adıyla şerhedilmiş, Muhammed Sâlim b. Elümmâ da üzerine bir zeyil ve şerh yazmış, metinle bu son şerhi Ahmed Vüldü’ş-Şeyh Abdullah neşre hazırlamıştır (el-Medresetü’l-ulyâ li’t-ta‘lîm’de araştırma olarak, 1985-1986).

Diğer Eserleri: Ṭurra ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik (el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 1253); Naẓmü siḳāyeti’ż-żamʾân fî ebniyeti’l-efʿâl ve meʿânîhâ (doksan beyit); Naẓm fi’l-cümeli’lletî lâ maḥalle lehâ mine’l-iʿrâb (200 beyitlik bir eserdir [nşr. Muhammed Mahmud Vüld Lebât, el-Medresetü’l-ulyâ li’t-ta‘lîm’de araştırma olarak, 1986-1987]); Naẓmü ḳavâʿidi Muġni’l-lebîb (200 beyit olup İbn Hişâm’ın eserindeki genel kurallar üzerine kaleme alınmıştır [nşr. Muhammezin b. Mahbûbî, el-Medresetü’l-ulyâ li’t-ta‘lîm’de araştırma olarak, 1985-1986]); Urcûze fi’l-ʿaḳāʾid (Senûsî’nin el-ʿAḳīdetü’ṣ-ṣuġrâ’sına dair yetmiş beyitlik bir eserdir); Risâle fî baʿs̱i’l-ecsâd (Buhârî b. Filâlî’nin bu konudaki görüşüne karşı yazılmıştır); er-Red ʿalâ men ceʿale’l-ḥilfe bi’l-ḥarâm ve câmiʿa’l-eymâni ṭalḳaten vâḥideten (üç talâkla boşamanın bir talâk sayılacağını ileri süren Habîbullah b. Emîn eş-Şukravî el-Cekenî’ye reddiyedir; el-Ma‘hedü’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 3353); Risâle fî merciʿi’l-ḥubusi’l-muʿaḳḳab (bir kısmı yukarıda anılan bölgedeki bazı âlimlerin vakıf konusundaki görüşlerine reddiye olarak yazılmıştır) (konuyla ilgili tartışmalar için bk. Ahmed b. Emîn eş-Şinkītî, s. 368-370, 404-405).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 326-327 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.