https://islamansiklopedisi.org.tr/dicle-koprusu--diyarbakir
Diyarbakır’da Mardin Kapısı dışında yer alan köprü şehrin 3 km. güneyinde bulunmaktadır. Güney cephesinde, kemerlerle korkuluk arasında yer alan iki satırlık çiçekli kûfî kitâbeden, Mervânoğulları’ndan Nizâmüddevle Nasr zamanında Kadı Ebü’l-Hasan Abdülvâhid tarafından 457 (1064-65) yılında Ubeyd adlı bir mimara yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Ancak araştırmacılar bu kitâbenin onarım kitâbesi olduğu görüşünde birleşmekte ve eserin çok daha eski bir tarihte yapıldığını kabul etmektedirler. Bunlardan C. Niebuhr, köprünün 1065 öncesinde mevcut olduğunu öne sürerken M. van Berchem ile J. Strzygowski ve A. Gabriel İslâm öncesi eseri olduğunu, taşkın sonucu yıkılması üzerine 124’te (742) Halife Hişâm b. Abdülmelik (724-743) tarafından onarımına başlandığını, fakat halifenin ölümü üzerine inşaatın yarım kaldığını ileri sürmektedirler. 974 yılında Âmid’i (Diyarbakır) kuşatan Bizans İmparatoru I. Ioannis Tzimiskes’in şehri alamaması üzerine yakınındaki bir köprüyü yıktırdığı bilinmektedir. Halen mevcut köprünün, Nizâmüddevle Nasr zamanında bu köprünün yeniden yapılmış hali olması kuvvetle muhtemeldir. Köprünün mimarının adını A. Gabriel, Sencer oğlu Ubeyd, S. Savcı Yûsuf oğlu Ubeyd ve İbnü’l-Ezrak’ın vermiş olduğu bilgileri değerlendiren Z. Sönmez de Sencer oğlu Ukayl olarak okumaktadır. Bu farklı okunuşların üçüyle de sanatçının adına Diyarbakır’daki herhangi bir kitâbede rastlanmamaktadır.
Son defa 1317 (1899-1900) yılında onarıldığı anlaşılan köprü, on gözlü olup 180 m. uzunluğunda ve 7-8 m. genişliğindedir. Yaklaşık aynı seviyedeki farklı boyutlarda sivri kemerlerin en genişi ortadakidir. Menba tarafında üçgen külâhlı sel yaranlar, mansab tarafında da silmeli dikdörtgen dayanak duvarları bulunmaktadır. Bu duvarlar, arazinin topografik yapısına uygun şekilde ve doğudan güneye doğru kıvrılarak hızla akan Dicle nehrinin basıncına karşı koyabilmek amacıyla yapılmıştır. Köprünün inşasında dolgu malzemesi olarak kireç harçlı moloz, kaplamasında ise şaşırtmalı teknikte uygulanmış farklı boyutlardaki kısmen devşirme kesme taşlar (bazalt) kullanılmıştır; korkuluklar ise moloz ve kesme taştan yapılmıştır.
Güney cephesindeki kitâbenin bitiminde, benzerlerine özellikle Artuklu ve Selçuklu yapılarında rastlanan başı cepheden işlenmiş bir arslan kabartması yer alır. A. Gabriel’in de işaret ettiği gibi bu kabartmanın en yakın örnekleri Diyarbakır surlarındaki Harput Kapısı ile Mardin Kapısı’nda görülmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Ezrak el-Fârikī, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi (trc. Mehmet Emin Bozarslan), İstanbul 1975, I, 89, 144.
C. Niebuhr, Voyages en Arabie et en d’autres pays circonvoisins, Amsterdam 1776-80, II, 326.
M. van Berchem – J. Strzygowski, Amida, Heidelberg 1910, s. 31-37.
Basri Konyar, Diyarbekir Tarihi, Ankara 1936, I, 174.
a.mlf., Diyarbekir Kitabeleri, Ankara 1936, II, 31.
a.mlf., Diyarbekir Yıllığı, Ankara 1936, III, 30-35.
Usman Eti, Diyarbakır, Diyarbakır 1937, s. 66.
Gabriel, Voyages, I, 201-202, 336-337.
L. A. Mayer, Islamic Architects and Their Works, Genève 1956, s. 126-127.
A. Tekin, Diyarbakır, İstanbul 1971, s. 51.
Metin Sözen, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul 1971, s. 216-217.
Cevdet Çulpan, Türk Taş Köprüleri, Ankara 1975, s. 26-29.
Figen İlter, Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ankara 1978, s. 31-33.
Gülgün Tunç, Taş Köprülerimiz, Ankara 1978, s. 68-71.
Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi, Ankara 1987, I, 221-223.
Zeki Sönmez, Başlangıçtan 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslâm Mimarisinde Sanatçılar, Ankara 1989, s. 65-68.
Halil Edhem, “Amida”, TOEM, I (1329), s. 369.
S. Savcı, “Diyarbakır Kitabeleri”, Karacadağ, I/8-9, Diyarbakır 1938, s. 5.
a.mlf. – K. Baykal, “Diyarbakır Anıtlarını Yapan Mimar ve Mühendislerden Bazıları”, a.e., IV/43 (1941), s. 303.
Mükrimin H. Yinanç, “Diyarbekir”, İA, III, 610-611.
KÖPRÜLER
DOSYASINDA YER ALMAKTADIR.
Görseller
