DİLGAN, Ahmet Hamit

18 Mart 1901’de İstanbul’da doğdu. Babası Mehmet Efendi, annesi Zehra Hanım’dır. 1921’de Vefa Lisesi’nden mezun oldu. Aynı yıl kaydolduğu İstanbul Fen Fakültesi’ni matematik ve genel fizik lisansı öğrenimi görerek 1924’te tamamladı. Eğitimini bir yıl daha sürdürerek bu fakülteden astronomi sertifikası da aldı. 1925’te Kandilli Rasathânesi astronomi bölümünde yaptığı bir yıllık stajdan sonra rasathânenin astrofizik ve jeofizik şubelerinin muavinliğine getirildi. 1932’ye kadar devam eden bu görevi sırasında Fatin Gökmen’le çalışan üç kişiden biriydi ve özellikle jeomanyetikle sismoloji alanında çalışmalar yürüttü. 1926-1934 yıllarında Boğaziçi Lisesi’nde matematik, 1930’da Fen Fakültesi’nde astronomi ve gök mekaniği dersleri verdi.

1932’de Yüksek Mühendis Mektebi’ne matematik muallim muavini (doçent) olarak tayin edildi. 1934’te genel matematik-1 grup muallimi, analiz II ve rasyonel mekanik tatbikat muallimi oldu. 1944’te İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’nde matematik ve tatbikî matematik profesörlüğüne getirildi. 1936-1946 arasında İstanbul Teknik Okulu’nda (Yıldız Teknik Üniversitesi) genel matematik muallimliği yaptı. 1946’da kürsü başkanı oldu ve 1960 yılına kadar bu görevde kaldı. 1948’de Cahit Arf, Nazım Terzioğlu, Kerim Erim gibi matematikçilerle birlikte Türk Matematik Derneği’nin kurucu on üç üyesi arasında yer aldı. İstanbul Teknik Üniversitesi’nde, 1939’da Erzincan’da gerçekleşen şiddetli depremin ardından başlatılan deprem çalışmaları neticesinde UNESCO’nun da teknik yardımıyla 1952’de Sismoloji Enstitüsü’nü kurdu, 1956’ya kadar müdürlüğünü yürüttü. Bu görevi sırasında biri İstanbul Teknik Üniversitesi’ndeki merkez olmak üzere Kastamonu ve Çine’de üç deprem istasyonu kurup burada yabancı uzmanlarla birlikte çalıştı. 1954’te Nüzhet Gökdoğan, Muammer Dizer ve Fatin Gökmen’in de aralarında bulunduğu on bir kişiyle birlikte Türk Astronomi Derneği’nin kuruluşunda yer aldı.

1959 yılında katıldığı IX. Uluslararası Bilim Tarihi Kongresi’nde, Büyük Matematikci Ömer Hayyâm adlı eseri ve İbnü’l-Heysem’in izoperimetre problemi hakkındaki bir yazısı sebebiyle ünlü Alman matematikçisi Leonhard Euler adına verilen Euler madalyasıyla ödüllendirildi. 1963’te İstanbul Teknik Üniversitesi’ndeki otuzuncu meslek yılı kutlandı. 1966-1967 ve 1968-1969 yıllarında rektörlüğe bağlı Elektronik Hesap Merkezi’nde müdürlük yaptı. Türk Matematik Derneği ve Türk Astronomi Derneği yanında Türk Jeofizik Derneği ile Alman Millî Jeofizik Derneği üyeliklerinde bulundu. Müzik ve şiire de ilgi duyan, Fransızca, Almanca, İtalyanca ve Arapça bilen Dilgan 13 Kasım 1976 tarihinde İstanbul’da öldü. Ahmet Hamit Dilgan’ın bilim hayatı fen bilimleri ve Yüksek Mühendis Mektebi’nde çalışmaya başladıktan sonra eğilmeye başladığı bilim tarihi alanlarındaki çalışmalarıyla devam etmiştir. Fen bilimleri dalındaki çalışmaları sismoloji, astronomi, jeoloji ve matematiği içermektedir. Bu alanda mesleğinin erken dönemlerinden itibaren çeşitli makaleler yazmış, kitaplar yayımlamıştır. Özellikle yüksek matematik eğitimi için kaleme aldığı ders kitapları uzun yıllar okutulmuştur.

Türkiye’de bilim tarihi çalışmaları XX. yüzyılın başında Sâlih Zeki ile başlamış, Abdülhak Adnan Adıvar ve Hamit Dilgan’la sürmüştür. “İçten yaklaşımcı” (internalist) bakış açısına sahip her iki bilim adamı odaklandıkları dönemlerle bilim tarihi çalışmalarında farklı metotlar izlemiştir. Hamit Dilgan da Fen Fakültesi’nde öğrencisi olduğu, Ortaçağ İslâm matematikçilerinin eski Yunan matematik bilgisini ne ölçüde geliştirdiklerini ortaya koymayı amaçlayan Sâlih Zeki’nin etkisinde Ortaçağ İslâm matematik tarihi alanında çalışmalar yapmış, araştırmalarını Sâlih Zeki’nin ele aldığı isimler üzerinden sürdürmüştür. Ancak Dilgan bu çalışmalarında çağdaşı olan bilim tarihçisi Aydın Sayılı gibi, Türkiye Cumhuriyeti’nin o dönem milliyetçi politikasına uygun biçimde özellikle Türk bilim adamlarının katkıları üzerinde yoğunlaşmıştır.

Dilgan bilim tarihi alanındaki ilk yayınını 1940’ta yazdığı bir makale ile gerçekleştirmiştir (“Türk ve Arap Riyâziyesi”, Matematik Kültür, sy. 2 [İstanbul], s. 2-6). Ardından on beş yıl kadar konuyla ilgili birkaç kısa makale yayımlamış, 1955’te, yaklaşık yirmi yıldır üzerinde çalıştığı Matematiğin Tarih ve Tekâmülüne Bir Bakış adlı eserinden sonra araştırmalarında bilim tarihine ağırlık vermiştir. Nitekim bu çalışmasına da Mezopotamya ve Mısır uygarlıklarından başlamıştı. Ayrıca 1947 yılından itibaren İstanbul, İskenderiye, Kahire, Paris ve Roma kütüphanelerinde yaptığı bilim tarihi araştırmaları yanında 1958’de Münih’te bulunduğu esnada matematik tarihçisi Kurt Vogel ile kurduğu temas onu yeni çalışmalara sevketmiştir. 1956 ve 1959 yıllarında VIII ve IX. Uluslararası Bilim Tarihi kongrelerine tebliğleriyle katılmış, 1960’ta tekrar Paris ve Münih’te bilim tarihi araştırmaları yapmıştır. 1968’de, Amerika’da 1970’te basılacak olan Dictionary of Scientific Biography adlı eserin editöründen aldığı, Kadızâde-i Rûmî ve Şemseddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî maddelerinin yazımı teklifi üzerine Tahran ve Bağdat millî kütüphanelerinde araştırmalarda bulunmuştur.

Eserleri. Yirmiden çok telif ve çeviri kitap, yine yirminin üzerinde Türkçe ve yabancı dillerde makale yayımlayan Dilgan’ın başlıca eserleri şunlardır:

1. Matematiğin Tarih ve Tekâmülüne Bir Bakış (İstanbul 1955). Eserde matematik tarihi Sumer, Bâbil ve Mısır medeniyetlerinden başlatılarak XX. yüzyıla kadar gelişimi incelenmiştir.

2. Büyük Türk Âlimi Nasîreddîn Tûsî (İstanbul 1956, 1968). Müellif bu eserinde, Batılı yazarların İslâm matematikçilerinin sadece Yunan matematiğini geliştirdikleri tezine karşı çıkarak bugünkü Batı matematiğinin temelini, Yunan metinlerinden yaptıkları tercümelerin yanı sıra müslüman matematikçilerin keşiflerinin oluşturduğunu özellikle vurgulamış, Türk olduğunu iddia ettiği Tûsî’nin matematik ve astronomi çalışmalarını inceleyip onu Türk Öklidi diye nitelemiştir.

3. Keops Piramidine Dair Bazı Matematik Hassalar (İstanbul 1957).

4. Muhammed İbni Mûsâ el-Harzemî (İstanbul 1957). Eserde Dilgan’ın yine Türk olduğunu ileri sürdüğü Hârizmî’nin cebir çalışmaları günün notasyonları aracılığıyla incelenmiştir.

5. Takvimler ve Târih Tekabülleri (İstanbul 1957).

6. Büyük Matematikci Ömer Hayyâm (İstanbul 1959, 2009). Ömer Hayyâm’ın şairliği dışında ilmî kişiliği hakkında Türkçe’deki ilk müstakil eser olma özelliğini taşımaktadır. İki bölümden meydana gelen kitabın birinci bölümü İslâm matematik tarihinin Hayyâm dönemini, ikinci bölümü Ömer Hayyâm ve zamanının matematiğini kapsar.

7. Bizans’ın Matematik Kültürü (İstanbul 1963).

8. Şair Matematikçi Ömer Hayyâm (İstanbul 1964). Ege Üniversitesi’nde 1964’te verdiği konferansın metni olup daha önceki çalışmasının bir özeti olmakla birlikte yeni kaynaklarla tamamlanmış bir çalışmadır.

Dilgan ayrıca V. Vladimirov’un Eski Mısır Mimarisindeki Nisbetler adlı eserini Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1947, Selim Palavan ile birlikte).

Makaleler: “Takvimler ve Tarihî Vakaların Yıldönümü” (İTÜ Dergisi, IX/1 [1951], s. 11-14); “Antalyalı Apollinus” (a.g.e., XI/1-2 [1953], s. 1-4); “Hassan Ben Haithem et les manuscrits existants dans les bibliothèques d’Istanbul” (Bulletin of Technical University, VIII/1 [İstanbul 1955], s. 36-41); “Nasīr-ed-Dīn Toussī, Grande Scienziato Matematico” (Mathematical Reviews, XIX/7 [1958], s. 183-191); “Sur une théorème isopérimètrique d’Ibn-i-Haitham” (Actes du IX^e congrès international de l’histoire des sciences, Barcelona-Madrid, 1-7 Septembre 1959, Paris 1960, I, 453-460); “Démonstration du postulat d’Euclide par Schams-ed-Din Samarkandi: Traduction de l’ouvrage Aschkāl-üt-teessīs de Samarkandī” (Revue d’histoire des sciences et leurs applications, XIII [Paris 1960], s. 191-196); “Galileo Galilei” (İTÜ Dergisi, XXII/5 [1964], s. 1-4); “Qādī Zāda al-Rūmī” (DSB, XI, 227-229); “Al-Samarqandī, Shams Al-Dīn Muhammad Ibn Ashraf Al-Husaynī” (a.g.e., XII, 90).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 331-333 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.