el-BİDÂYE ve’n-NİHÂYE

Müellif Ortaçağ İslâm tarih yazıcılığı geleneğine sadık kalarak umumi tarih türünden olan bu eserine kâinatın yaratılışıyla başlar. Peygamberler ve geçmiş milletlerin tarihleri, Câhiliye dönemi, Hz. Muhammed’in ataları, doğumu, gençliği, Hz. Hatice ile evlenmesi, peygamber oluşu, ilk müslümanlar ve müşriklerden gördükleri işkenceler, Akabe biatları ve hicret hakkında bilgi verdikten sonra Hz. Peygamber’in Medine dönemi hayatından başlamak üzere 767 (1365-66) yılına kadar meydana gelen olayları kronolojik sıraya göre anlatır. Eserin son bölümünde ise Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerde haber verilen kıyamet alâmetlerinden, kıyamet günü vuku bulacak olaylardan (fiten ve melâhim), cennet, cehennem ve bütünüyle âhiret hayatından bahsederek insanlara öğütte bulunur. Bu bakımdan eser genellikle İslâm tarihine ayrılan el-Bidâye ile akaid konularına ayrılan en-Nihâye adlı iki kitap şeklinde mütalaa edilebilir. Başlangıçtan Hz. Peygamber’in vefatına kadar gelen bölümlerle kıyamet alâmetlerine ayrılan son bölüm kaleme alınırken esas itibariyle Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerden faydalanılmış ve bu konuda muhaddislerin metodu takip edilerek asılsız haberlerin alınmaması için büyük gayret gösterilmiştir. Kitapta siyere ayrılan kısım bütünün dörtte biri nisbetindedir. el-Bidâye’de her yıla ait olaylar anlatıldıktan sonra o yıl vefat eden meşhur kişilerin hayatı hakkında kısaca bilgi verilir. Eser bu yönüyle İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’ine benzemektedir. Ayrıca müellifinin yaşadığı dönemin Memlükler’le ilgili olayları için de özel bir önemi vardır ve o devre ait başlıca kaynaklardan biri durumundadır.

İbn Kesîr 665-738 (1266-1338) yılları arasındaki olayları kaleme alırken daha çok Birzâlî’nin (ö. 739/1339) el-Muḳtefâ ve Muʿcemü’ş-şüyûḫ adlı eserlerine dayanmıştır. Bunun dışında istifade ettiğini söylediği diğer kaynaklardan bazıları şöyle sıralanabilir: İbn İshak, es-Sîre; İbn Hişâm, es-Sîre; İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ; Halîfe b. Hayyât, eṭ-Ṭabaḳāt; İbn Kuteybe, el-Maʿârif; Taberî, Târîḫ; Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî, Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn; Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ḥilyetü’l-evliyâʾ; İbn Hazm, el-Faṣl; Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Baġdâd, Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât; Kādî İyâz, eş-Şifâʾ; Sem‘ânî, Kitâbü’l-Ensâb; Süheylî, er-Ravżü’l-ünüf; Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam; Ebû Şâme el-Makdisî, er-Ravżateyn; Kurtubî, Tefsîr.

İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye’de geçen bazı siyasî olayların Hz. Peygamber tarafından önceden haber verildiğini söyleyerek bu çeşit olayları hadislerle yorumlamaya çalışmıştır. Hadislerin kaynağını genellikle zikretmiş, fakat aynı konuda çok sayıda hadis varsa kaynağı tekrarlamaya gerek görmemiştir. Hadisin senedi zayıfsa onu takviye eden başka bir hadisi kaydetmekle yetinen müellif, “Zayıf zayıfı takviye eder” prensibiyle hareket ettiği halde bazan buna uymamıştır. Bir rivayeti peşin hükümle tekzibe kalkışmamış, onu başka kaynaklardan da araştırmıştır. İsrâiliyat’la ilgili reddedilmeyen haberleri naklettiğinde onun İsrâiliyat’tan olduğunu söylemiş, zaman zaman Şîa’nın görüşlerine de işaret etmiştir.

İbn Hiccî (ö. 816/1413), Ahmed b. Ebû Bekir et-Taberânî (ö. 835/1431) ve İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449) esere birer zeyil yazmışlar, İbn Hiccî’nin zeyli öğrencisi Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe (ö. 851/1448) tarafından geliştirilmiştir (bk. İBN HİCCÎ).

Eserin tarihî olaylara dair birinci bölümü el-Bidâye ve’n-nihâye adıyla on dört cilt halinde basılmıştır (Kahire 1351-1358/1932-1939). Bu baskı tahkiksiz olup yanlışlarla doludur. Daha sonra Muhammed Abdülazîz en-Neccâr’ın hazırladığı tahkikli metnin Kahire ve Riyad’da neşrine başlanmışsa da (1963) sadece iki cildi yayımlanmıştır. Ayrıca eserin Halep’teki Medresetü’l-Ahmediyye’de bulunan yazması bir komisyon tarafından yedi cilt (14 cüz) halinde neşredilmiştir (Beyrut 1966). Ancak bu neşrin de ciddi bir çalışma mahsulü olmadığı ve Kahire baskısı (1932-1939) esas alınarak yapıldığı anlaşılmıştır. Eser Mahmud Şirvânî tarafından Tercemetü’l-Bidâye ve’n-nihâye (Terceme-i Târîh-i İbn Kesîr) adıyla Türkçe’ye de çevrilerek II. Murad’a sunulmuştur (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 893-896; Ayasofya, nr. 2993-2996; Fâtih, nr. 4265).

el-Bidâye ve’n-nihâye’nin kısmî neşirleri de yapılmıştır. Habeşliler’in Yemen’deki hâkimiyetinden bahseden bölümü J. F. L. George tarafından De Aethiopum Imperio in Arabia felice adıyla (Berlin 1833), Hz. Peygamber’in hayatına dair kısımlar Mustafa Abdülvâhid tarafından es-Sîretü’n-nebeviyye adıyla dört cilt halinde neşredilmiş (Kahire 1964-1966), daha sonra ofset olarak tekrar yayımlanmıştır (Beyrut 1396/1976). es-Sîretü’n-nebeviyye’nin Hz. Peygamber’in doğumuna ait kısmını da Selâhaddin el-Müneccid Mevlidü Resûlillâh adıyla neşretmiştir (Beyrut 1961). Mustafa Abdülvâhid eserin peygamberler tarihine dair kısmını Ḳıṣaṣü’l-enbiyâʾ adıyla iki cilt halinde yayımlamış (Kahire 1968), aynı kısım Abdülkādir Ahmed Atâ tarafından da Beyrut (1982), Amman (1985) ve İskenderiye’de (1401) neşredilmiştir. Eserin ikinci bölümünü teşkil eden en-Nihâye ise üç ayrı kişi tarafından tahkik edilerek farklı isimlerle iki cilt olarak yayımlanmıştır (Nihâyetü’l-bidâye ve’n-nihâye fi’l-fiten ve’l-melâḥim, nşr. Muhammed Fehîm Ebû Ubye, Riyad 1968; Nihâyetü’l-bidâye ve’n-nihâye, nşr. Şeyh İsmâil el-Ensârî, Riyad 1388; Kitâbü’n-Nihâye [el-Fiten ve’l-melâḥim], nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî, Kahire 1389/1969). Tâhâ ez-Zeynî eser üzerinde bazı lüzumsuz tasarruflarda bulunduğu için tenkit edilmiştir.

el-Bidâye ve’n-nihâye’nin Muhammed Süleyman el-Eşkar tarafından hazırlanan indeksi Küveyt’te (1404/1984), Halîl Şehâde’nin hazırladığı indeks de Beyrut’ta (1407/1987) yayımlanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 131-132 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.