https://islamansiklopedisi.org.tr/el-istibsar--cografya
Tam adı Kitâbü’l-İstibṣâr fî ʿacâʾibi’l-emṣâr olan eserin müellifi hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır; eserin metninde müellifin kimliğini tesbite yarayacak bir bilgiye de rastlanmamıştır. Kitabı kaynak olarak kullanan ve alıntılar yapan el-Enîsü’l-muṭrib’in yazarı İbn Ebû Zer‘ de müellifinden bahsetmemiştir. Büyük bir ihtimalle Faslı olan yazarın Muvahhidler’den Ya‘kūb el-Mansûr zamanında (1184-1199) yaşadığına dair eserde bazı ip uçları vardır. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Haçlılar’a karşı yardım istemek üzere Abdurrahman b. Muhammed b. Münkız’ı Muvahhid Sultanı Ya‘kūb el-Mansûr’a elçi olarak göndermesini anlattığı (İstibṣâr, s. 107) ve İfrîkıye’deki Benî Gāniye kabilesiyle yapılan savaşlardan bahsettiği (a.g.e., s. 111) yerlerde kullandığı ifadelerden müellifin eseri 587 (1191) yılında yazmakta olduğu anlaşılmaktadır. Benî Gāniye savaşına dair verdiği bilginin Ya‘kūb el-Mansûr’un divanındaki bilgilerle uyuşması, onun yanında çalıştığı veya yakınında bir yerde bulunduğunu göstermektedir. Sudan’dan söz ederken bu bölgedeki hükümdarlardan birinin Emîr Yûsuf b. Tâşfîn’e gönderdiği mektuplardan haberdar olması da muhtemelen devlet kademesinde bir görevi olduğu veya en azından devlet görevlilerine ulaşabilecek bir mevkide bulunduğunu ortaya koymaktadır.
el-İstibṣâr’da tarihî olaylara da yer verilmiştir. Bu bakımdan eser hem tarih hem de coğrafya kitabı olma özelliğiyle diğer coğrafya kitaplarından ayrılır. Üç bölümden meydana gelen eserin ilk bölümü Mekke ve Medine şehirleriyle ilgilidir. Bu bölümde Mekke’nin coğrafî durumu, Kâbe’nin ölçüleri, Hacerülesved’e dair ayrıntılı bilgilere yer verilmiş, Mescid-i Harâm’ın özellikleriyle zemzem ve hac menâsikinden bahsedilmiştir. Daha sonra Medine, Mescid-i Nebevî, Ravza-i Mutahhara, Kubâ Mescidi ve Uhud şehidlerinin kabirleri hakkında bilgi aktarılmıştır. İkinci bölümün başında dünyadaki hârikalara ve garip şeylere temas edilmiştir. Mısır’ın eski ve yeni tarihi, genel vasıfları, şehirleri ve müslümanlar tarafından fethi bu bölümün başlıca konularıdır. Üçüncü bölümde Mağrib ve Sudan hakkında geniş bilgi bulunmaktadır. Bu bölümde müellif kendi gözlemlerine ve Muvahhidler’le ilgili orijinal tarihî bilgilere yer vermiştir.
Kitabı Ebû İmrân İbn Ebû Yahyâ b. Vaktîn adlı bir kişiye ithaf eden müellifin Ezrakī Ebü’l-Kāsım İbn Abdülhakem, İbn Vasîfşâh, Mes‘ûdî ve Ebû Ubeyd el-Bekrî’nin eserlerinden istifade ettiği anlaşılmaktadır. İbn Ebû Zer‘in kaynak olarak kullandığı kısmın yazma nüshalarda bulunmaması, el-İstibṣâr’ın günümüze eksik veya muhtasar olarak intikal ettiğini göstermektedir.
Alfred von Kremer, el-İstibṣâr’ın Mağrib’le ilgili bölümünü Description de l’Afrique par un géographe arabe anonyme du VIe siècle de l’hégire adıyla neşretmiş (Wien 1852), daha sonra Edmond Fagnan bu metni, Fransızca tercümesiyle birlikte l’Afrique septentrionale au XIIe siècle de notre ère ismiyle yayımlamıştır (Constantine 1900; Frankfurt 1993). Sa‘d Zağlûl Abdülhamîd, eserin Bibliothèque Nationale (nr. 2225) ve Cezayir kütüphanesindeki (nr. 1560, 3216) nüshalarından faydalanarak eksiksiz bir metin tesis etmiş, Haremeyn ile Mısır’a ait bölümleri Fransızca tercümesiyle birlikte neşretmiştir (İskenderiye 1958; Dârülbeyzâ 1985; Frankfurt 1997).
BİBLİYOGRAFYA
el-İstibṣâr fî ʿacâʾibi’l-emṣâr (nşr. Sa‘d Zağlûl Abdülhamîd), Dârülbeyzâ 1985, neşredenin girişi, s. e-s; a.e.: Description de l’Afrique par un géographe arabe anonyme du VIe siècle de l’hégire (ed. Alfred von Kremer, Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften içinde), VIII, Wien 1852, s. 389-428.
İbn Ebû Zer‘, el-Enîsü’l-muṭrib, Rabat 1973, s. 45.
I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 301, 324.
Seyyid Abdülazîz Sâlim, Târîḫu’l-Maġrib fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, İskenderiye 1982, s. 27-28.
Ch. Pellat, “Istibṣār”, EI2 (İng.), IV, 254.
