EREN, Hasan

15 Mart 1919’da günümüzde Bulgaristan sınırları içinde kalan Vidin’de doğdu. Babası Cemâat-i İslâmiyye Reisi Mustafa Nûri Bey, annesi Mahmûre Hanım’dır. İlkmektebi ve rüşdiyeyi Vidin’de okuduktan (1932) sonra Bulgar Lisesi’ni bitirdi (1937). Ünlü Macar Türkologu Gyula Németh’in yönlendirmesi ve Macar hükümetinin dört yıllık bursuyla Budapeşte Üniversitesi Türkoloji Bölümü’ne kaydoldu (1938). Burada çok tanınan Eötvös Koleji’nde yatılı olarak okuyup Macarca’sını geliştirdi. Üniversitede başta Gyula Németh olmak üzere Lajos Fekete ve Lajos Ligeti’den ders alarak öğrenimini tamamladı. “A török magánhangzóváltakozások” (Türkçe’de ünlü değişmeleri) başlıklı teziyle doktor unvanını aldı (1943); tezin özeti Macar Bilimler Akademisi’nin dergisinde yayımlandı (Ny.K, LI [1943], s. 356-373). Bu arada Macar Telgraf Ajansı’nda bir göreve tayin edildi. Sibirya Türk lehçelerindeki Moğolca unsurlar konusunda Fransızca kaleme aldığı doçentlik çalışmasını Gyula Németh, Lajos Ligeti ve Dezsö Pais’den oluşan jürinin önünde başarıyla savundu. Etimoloji çalışmalarında metodolojik sorunlarla ilgili dersiyle de Türk söz bilimi alanında doçent oldu (1946). Hasan Eren, Türkiye’ye gelmek üzere yola çıktıysa da II. Dünya Savaşı’nın sıkıntıları yüzünden ancak Güney Macaristan’daki Szeged şehrine kadar gelebildi ve burada bir süre kalarak Szeged Üniversitesi’nde ders verdi. Daha sonra demiryollarının ulaşıma açılması üzerine Türkiye’ye döndü; tayin edildiği Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde doçent olarak göreve başladı (1948). Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde Türk dili tarihi dersleri verdi. Çuvaşça ve Yakutça gibi Türk lehçeleri üzerinde durdu. Bölüm başkanlığı yaptı. Ayrıca Rus Dili ve Edebiyatı ile Macar Dili ve Edebiyatı (Hungaroloji) kürsüleri başkanlıklarında görev alarak bu kürsülerde bazı dersler okuttu.

Hasan Eren, Türk Dil Kurumu’nda da görev yaptı. Özellikle M. Ali Ağakay’ın Sözlük Bilim ve Uygulama Kolu başkanlığı döneminde Türkçe Sözlük çalışmalarına katıldı (1955); eserin çeşitli baskılarının hazırlayıcı ya da denetleyicileri arasında yer aldı. 1957-1982 yıllarında İçişleri Bakanlığı’nda kurulan Türkiye’deki Yer Adlarının Türkçeleştirilmesi Komisyonu’nda Ankara Üniversitesi’ni temsil etti. 1960 İhtilâli’nde üniversitelerden uzaklaştırılan 147 öğretim üyesinden biri olan Hasan Eren on sekiz ay sonra yeniden görevine döndü. Türk Ansiklopedisi’nde başredaktör sıfatıyla çalışmaya başladı (1961). Bu ansiklopedinin tamamlanması da onun Yazı Kurulu başkanlığı döneminde gerçekleşti (1985). 18 Ekim 1983’te Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu bünyesi içinde yer alan Türk Dil Kurumu başkanlığına getirildi ve on yıl süreyle kurum başkanlığını yürüttü. 1984-1990 yıllarında Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu Yüksek Kurulu’nda görev yaptı. 20 Eylül 1993’te yaş haddinden emekliye ayrıldı. 26 Mayıs 2007 tarihinde öldü ve Cebeci Asrî Mezarlığı’na defnedildi. Ulusal ve uluslararası çevrelerce tanınmış bir bilim adamı olan Hasan Eren 1966’da Macar Dil Bilimi Derneği ve 1972’de Macar Doğu Bilimleri Derneği şeref üyeliğine, 1988’de Macar Bilimler Akademisi, 1996’da Uluslararası Hungaroloji Derneği şeref üyeliğine, aynı tarihte Türk Dil Kurumu şükran beratı ve plaketine, 2000 yılında Macaristan Cumhurbaşkanı tarafından Macar Liyakat nişanına lâyık görüldü.

Eserleri. Hasan Eren’in 1940 yılından ölümüne kadar yurt içinde ve yurt dışında yayımlanmış bilimsel dergilerde 1000’den fazla yazısı çıkmıştır (Hasan Eren Armağanı, s. 3-31). Ortak hazırlanan Türkçe Sözlük’teki katkıları dışında başlıca eserleri şunlardır:

1. Türk Saz Şairleri Hakkında Araştırmalar I (Ankara 1952).

2. Türkçede Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü (Ankara 1956, M. Ali Ağakay v.dğr. ile birlikte).

3. Anayasa Sözlüğü (Ankara 1985, Hamza Zülfikar ile birlikte).

4. İmlâ Kılavuzu (Ankara 1985).

5. Türklük Bilimi Sözlüğü I: Yabancı Türkologlar (Ankara 1998). Hasan Eren bu eserinde Türk Ansiklopedisi’nde çıkan yabancı Türkologlar’ın biyografileriyle ilgili maddelerini gözden geçirerek güncelleştirmiştir.

6. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (Ankara 1999). Eren’in meslekî hayatının başından beri üzerinde çalıştığı, bir kısım maddeleri dergilerde daha önce yayımlanan, bazı Türkçe sözlerin açıklamalı etimolojisini içeren, etimoloji çalışmalarının ilkelerinin de anlatıldığı kitabıdır.

Ayrıca Hasan Eren’in Türkoloji dünyasında önemli kaynak olarak kullanılan iki çevirisi vardır: Altın Ordu ve İnhitatı (A. Yu. Yakubovskiy’den, İstanbul 1955, Altın Ordu ve Çöküşü adıyla Ankara 1976); Türk-Moğol Uluslarının Tarihi (V. V. Barthold’dan, Ankara 1999).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 413-414 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.