et-TİBYÂN fî AKSÂMİ’l-KUR’ÂN

İlk baskılarından itibaren bu adla tanınan eserin İbn Kayyim’in diğer kitaplarından farklı olarak bir mukaddime ihtiva etmediği gerekçesiyle ona ait başka bir eserin parçası olması ihtimalinden söz edilmişse de (et-Tibyân fî aḳsâmi’l-Ḳurʾân, s. 6) bu düşüncenin eserin eksik nüshalarına dayanılarak ileri sürüldüğü anlaşılmaktadır. Zira mukaddime sayfasını da içeren Princeton nüshasını neşreden Abdullah b. Sâlim el-Batâtî, onun hem müstakil bir eser hem de adının mukaddimede geçtiği şekliyle et-Tibyân fî eymâni’l-Ḳurʾân olduğunu ortaya koymuştur (bk. bibl.). İbn Kayyim’in bazı kitaplarında Eymânü’l-Ḳurʾân ve Aḳsâmü’l-Ḳurʾân adlarıyla bu eserine atıfta bulunması (meselâ bk. ed-Dâʾ ve’d-devâʾ, s. 56, 309), Şemseddin İbn Tolun’un bu eseri Ḫulâṣatü’t-tibyân fî eymâni’l-Ḳurʾân adıyla ihtisar etmesi ve çeşitli kaynaklarda müellifin böyle bir eserinden söz edilmesi de aynı gerçeği göstermektedir (Süyûtî, IV, 46; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 341).

151 fasla ayrılan eserin mukaddimesinde Kur’an’da geçen yeminler, bunların, üzerine yemin edilen hususlarla irtibatı, yeminlerin mezkûr ya da mukadder cevaplarıyla bu yeminlerdeki sırlar ve hikmetler üzerinde durulacağı belirtilmiştir. Baş tarafta Kur’an’da yeminin mevcudiyeti, çeşitleri ve faydası gibi konularda genel bilgilerden sonra tek tek yeminlerin açıklanmasına geçilmiştir. Ancak bu kısımda söz konusu edilen yeminler sadece Cenâb-ı Hakk’a ait açık yeminlerin bir bölümünden ibaret olup yaratılmışlardan hikâye yoluyla aktarılan ya da gizli olan yeminler üzerinde durulmamıştır. Bunun yanında incir ve zeytinin faydaları, gece ve gündüz, rüzgâr, kalem çeşitleri ve insanın yaratılışı gibi hususlarda zaman zaman uzun bilgilere yer verildiği dikkati çekmektedir. Yeminlerin izahında ilgili âyetlerin üzerinde Arap dili ve edebiyatı, eşbâh ve nezâirle kıraatler açısından durularak başta Selef âlimlerinden olmak üzere nakiller yapılmış, âyetlerden çeşitli hükümler çıkarılarak görüşler ortaya konmuş, ayrıca felsefe, kelâm ve tabiat âlimlerine cevaplar verilmiştir. Çeşitli hadis derlemelerinin yanı sıra Mukātil b. Süleyman, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Zeccâc, Ma‘mer b. Müsennâ ile Vâhidî’nin tefsirleri et-Tibyân’ın kaynakları arasında sayılabilir.

Ebû Amr İbn Zekvân’a nisbet edilen Aḳsâmü’l-Ḳurʾân ve cevâbühâ adlı çalışma dışında (DİA, XX, 462) et-Tibyân modern döneme kadar Kur’an’daki yeminler konusunda yazılmış tek eser olma özelliğini korumuş ve bu durum İbn Kayyim’in eserini vazgeçilmez bir başvuru kaynağı haline getirmiştir (et-Tibyân’ın çeşitli kaynaklar üzerindeki etkisi ve ondan yapılan iktibaslar için bk. et-Tibyân fî eymâni’l-Ḳurʾân, s. 57-58). Bununla birlikte eser konuyla ilgisiz uzun açıklamalara yer verildiği, sisteminde bazı karışıklıkların bulunduğu ve yeminle ilgili âyetlerin sadece bir kısmına temas edildiği gerekçesiyle eleştirilmiştir (Ferâhî, s. 35; Selâmî, s. 16; Hûlî, s. 40). Çeşitli baskıları bulunan eserin (Mekke 1321; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, Kahire 1352, 1388/1968; nşr. Tahâ Yûsuf Şâhin, Kahire 1388/1968; Beyrut 1402/1982, 1994; Sayda 2003) ilmî neşrini Muhammed Zührî en-Neccâr (I-II, Riyad 1399/1979), Muhammed Şerîf Sükker (Beyrut 1409/1988), İsâm Fâris el-Haristânî (Beyrut 1414/1994), Ebû Abdurrahman Âdil b. Ahmed Hâmid Muhammed (İskenderiye 2002) ve et-Tibyân fî eymâni’l-Ḳurʾân adıyla Abdullah b. Sâlim el-Batâtî (Mekke 1429) gerçekleştirmiş, ayrıca Hamza b. Muhammed b. Ali Useyrî tarafından aynı isimle hazırlanan iki ciltlik yüksek lisans tezinde (1422, Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi) eserin tahkiki yanında ilmî analizi yapılmıştır (et-Tibyân fî eymâni’l-Ḳurʾân, s. 59-60).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 127 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.