FAZL HASAN ABBAS

Filistin’de Nâsıra yakınlarındaki Safûriye kasabasında doğdu. Gözleri görmemesine rağmen küçük yaşta ilim tahsiline başladı. On yaşına gelmeden Kur’an’ı, fıkıh, kelâm ve hadise dair bazı metinleri ezberledi. Ardından Akkâ’ya giderek 1946-1947’de Cezzâr Ahmed Paşa Camii müştemilâtından Ahmediyye Medresesi’nde eğitim gördü. Daha sonra Mısır’a geçti ve lise öğrenimini orada tamamladı. 1952’de Ezher Üniversitesi Usûlüddin Fakültesi’nden mezun olan en genç öğrenci oldu. 1953 başlarında babasının vefatı üzerine Lübnan’a gitti. 1954’te tayin edildiği Evkaf Dairesi’nde 1965 yılına kadar çalıştı. Bu dönemde evinde ilim halkaları düzenleyip sürekli ders okuttu. İlmî faaliyetleri ve fikirleri sebebiyle 1965’te Lübnan’ı terketmek zorunda kaldı, Ürdün’e geçti ve kısa süre sonra Evkaf Dairesi’nde vâiz olarak göreve başladı. 1966-1971 yıllarında aynı daireye bağlı el-Ma‘hedü’ş-şer‘î’de ders verdi. Bu dönemde Ezher Üniversitesi’nde yüksek lisansını tamamlayınca (1967) doktora öğrenimine başladı ve 1972’de İtticâhâtü’t-tefsîr fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱ fî Mıṣr ve Sûriye başlıklı çalışmasıyla doktor unvanını aldı. Tahsil hayatında kendisini etkileyen hocaları arasında Ezher’de hocalık yapan dayısı Yûsuf Abdürrezzâk el-Meşhedî, Muhammed Abdullah Dirâz, Meşhûr ed-Dâmin, Muhammed Yûsuf Mûsâ, Mahmûd el-Guneymî ve İbrâhim Zeydân sayılabilir.

1975-1978 yıllarında Birleşik Arap Emirlikleri’nde bulunduktan sonra Ürdün Üniversitesi Şeriat Fakültesi’ne döndü ve 2002 yılına kadar tefsir anabilim dalında çalıştı. 2002-2007 arasında Yermük Üniversitesi’nde ders okuttu. 2008’de Amman’da kurulmuş olan Câmiatü’l-ulûmi’l-İslâmiyyeti’l-âlemiyye’ye geçti ve burada hayatının sonuna kadar görevine devam etti. Fazl Hasan Abbas yine hayatının sonuna kadar namaz kıldırdığı Zemiliye Camii’nde, evinde ve radyoda ders verdi. Kur’an’ın tamamını iki defa Ürdün Radyosu aracılığıyla tefsir etti. Ürdün’ün ilmî, edebî ve fikrî hayatında etkileri görülen birçok öğrenci yetiştirdi. Ahmed Nevfel, Abdünnâsır Ebü’l-Besal, Muhammed Uveyda, Şehhâde el-Amrî, Cemâl Ebû Hassân, Muhammed el-Mecâlî onun öğrencilerinden bazılarıdır. On beş çocuk babası olan Fazl Abbas 9 Şubat 2011’de umreye gitmek üzere evinden çıkarken öldü. Tevazu, sabır ve metanet gibi ahlâkî güzellikleri yanında mücadeleci bir karaktere sahipti ve Filistin meselesine hayatı boyunca özel bir ilgi duymuştu.

Ulûmü’l-Kur’ân alanında tecdidin kaçınılmaz olduğu ve ilmî mirası yapıcı bir tenkide tâbi tutmak gerektiği kanaatinde olan Fazl Hasan Abbas’a göre rivayet tefsiri, re’ye yer vermeksizin sadece Hz. Peygamber’in tefsirlerinden ve esbâb-ı nüzûlle ilgili olanlar başta olmak üzere merfû hükmünde olan sahâbenin rivayetlerinden ibarettir. Ona göre Kur’an’ı Kur’an’la tefsir yöntemiyle gerçekleştirilen tefsirlerin çoğu re’yden ibarettir, bu tür tefsirleri rivayet tefsirinden saymamak gerekir. Dirâyet tefsirine gelince müfessirin ön yargılarına göre hareket etmemesi, tefsirinin Arap dili kaidelerine, sözün bağlamına ve Hz. Peygamber’den gelen sahih haberlere aykırı olmaması gerekir. Sahâbe döneminde İsrâiliyat’ın tefsirin kaynakları arasında yer almadığı, Medenî sûrelerde Mekkî âyetlerin bulunmadığı da onun görüşleri arasındadır.

Eserleri. 1. el-Belâġa fünûnühâ ve efnânühâ: ʿİlmü’l-meʿânî (Amman 1405/1985).

2. Ḳaḍâyâ Ḳurʾâniyye fi’l-Mevsûʿati’l-Briṭâniyye naḳdü metâʾin ve reddü şübühât (Amman 1986). Encyclopaedia Britannica’daki Kur’an maddesinin tenkidi hakkındadır. Serdâr Şehâbî tarafından Farsça’ya çevrilmiştir (Ḳurʾân Kelâm-i Ḥaḳ, Ahvâz 2000).

3. ʿİlmü’l-beyân ve’l-bedîʿ (Amman 1987).

4. Leṭâʾifü’l-mennân ve revâʾiʿu’l-beyân fî nefyi’z-ziyâdeti ve’l-ḥaẕfi fi’l-Ḳurʾân (Beyrut 1989; Amman 2010). İlk olarak Leṭâʾifü’l-mennân ve revâʾiʿu’l-beyân fî daʿvâ ez-ziyâdeti fi’l-Ḳurʾân ismiyle yayımlanmıştır.

5. el-Belâġa el-müfterâ ʿaleyhâ beyne’l-aṣâle ve’t-tebeʿiyye (Beyrut 1989; Amman 1999).

6. İʿcâzü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Amman 1991).

7. Ḳaṣaṣü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm ṣıdḳu ḥades̱in ve sümüvvü hedefin, irhâfü ḥissin ve tehẕîbü nefsin (Amman 1420/2000, 1427/2007). İlk basımında el-Ḳaṣaṣü’l-Ḳurʾânî îḥâʾühû ve nefeḥâtüh başlığıyla yayımlanmıştır (Amman 1985, 1987, 1992; Cezair 1989).

8. et-Tefsîr esâsiyyâtühû ve’tticâhâtüh (Amman 2005). Müellifin doktora tezi olup başlangıçtan günümüze kadar tefsir tarihi ve yöntemlerine dairdir.

9. et-Tefsîrü’l-menhecî (Amman 2006). Üniversitelerde okutulmak üzere bir ekip tarafından hazırlanan bu çalışmada Fazl Hasan Abbas Fâtiha, Bakara, Âl-i İmrân ve Nisâ sûrelerinin tefsirini yapmıştır.

10. el-Müfessirûn medârisühüm ve menâhicühüm (Amman 2007). Modern dönemdeki müfessirlerin tefsir yöntemlerine dair olup ilk kısmı neşredilmiştir.

11. el-Ḳırâʾâtü’l-Ḳurʾâniyye ve mâ yeteʿallaḳu bihâ (Amman 2008).

12. İtḳānü’l-burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Amman 1997, 2010). Modern tartışmaları da göz önünde bulundurup Zerkeşî ve Süyûtî’nin ulûmü’l-Kur’ân’la ilgili eserlerini dikkate alarak bu konulardaki kanaatlerini serdettiği eser Arap dünyasında birçok üniversitede ders kitabı olarak okutulmaktadır.

Müellifin yayımlanmış diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Minhâc: Nefeḥât mine’l-isrâ ve’l-miʿrâc (Amman 1407/1987), Envârü’l-mişkât fî aḥkâmi’z-zekât (Amman 1988), et-Tavżîḥ fi’ṣ-ṣalâteyi’t-terâvîḥ ve’t-tesâbîḥ (Amman 1988, 2003), Ḫumâsiyyât muḫtâra fî tehẕîbi’n-nefsi’l-emmâre (Amman 1990), et-Tilâve ve’t-tecvîd (Amman 1993), et-Tibyân ve’l-itḥâf fî aḥkâmi’ṣ-ṣıyâm ve’l-iʿtikâf (Amman 1996), el-Aḥvâlü’ş-şaḫṣiyye (Amman 1998), el-İsrâ ve’l-miʿrâc dürûs ve nefeḥât (Amman 2000, 1425), ʿUlûmü’l-Ḳurʾân: Ġıẕâʾü’l-cenân bi-s̱emeri’l-cinân-muḥâḍarât fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Amman 2007), Fıḳhunâ beyne’t-teselluṭ ve’t-tevessüʿ (Amman 2008). Fazl Hasan Abbas’ın yetmişinci yaş günü münasebetiyle öğrencileri bir armağan kitap (Dirâsât İslâmiyye ve ʿArabiyye mühdât ile’l-ʿallâmeti’l-üstâẕi’d-duktûr Fażl Ḥasan ʿAbbâs bi-münâsebeti bulûġihi’s-sebʿîn, Amman 2005) ve Muhammed b. Yûsuf el-Cûrânî vefatını müteakip onun tefsirdeki yerine dair bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). Öğrencileri ayrıca 2012 yılında Amman’daki Cem‘iyyetü’l-muhâfaza ale’l-Kur’âni’l-kerîm’e bağlı Merkezü Fazl Abbâs li’d-dirâsâti’l-Kur’âniyye’yi kurmuştur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 445-446 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.