GÜNEYDOĞU ASYA ULUSLAR BİRLİĞİ

Resmî adı Association of South East Asian Nations (ASEAN) olup üçüncü dünya ülkeleri arasındaki iş birliği teşkilâtlarının en başarılılarından biridir. 8 Ağustos 1967 tarihinde Endonezya, Malezya, Singapur, Filipinler ve Tayland dış işleri bakanları tarafından Tayland’ın başşehri Bangkok’ta açıklanan bir deklarasyonla kurulmuş, Bruney Dârüsselâm’ın İngiltere’den bağımsızlığını kazanmasından kısa bir süre sonra katılmasıyla da (7 Ocak 1984) üyelerinin sayısı altıya çıkmıştır. Merkezi Endonezya’nın başşehri Cakarta’da bulunan birliğin kuruluş amaçları Bangkok Deklarasyonu’nda barış, ortaklık ve eşitlik ilkelerine dayalı olarak bölgede ekonomik büyümeyi, sosyal ve kültürel gelişmeyi sağlamak, istikrar ve barışı güçlendirmek, eğitim, teknoloji ve yönetim alanlarında araştırma ve geliştirmeye yardımcı olmak, endüstri alanında daha güçlü iş birliğine gitmek, halkın yaşama standardını yükseltmek, Güneydoğu Asya üzerindeki araştırmaları teşvik etmek, bölgesel ve milletlerarası teşkilâtlarla yararlı iş birliği ve ilişkileri sürdürmek şeklinde gösterilmiştir.

Birliğin üç önemli organı bulunmaktadır. 1. Hükümet başkanları zirvesi. En yüksek karar organı olup ilk defa Bali’de (1976), ikinci defa da Kuala Lumpur’da (1977) toplanmıştır. 2. Bakanlar toplantısı. Her yıl dönüşümlü olarak üye ülkelerden birinde dış işleri ve ekonomi bakanları toplantısı yapılır. İhtiyaç duyuldukça diğer bakanların toplanması da mümkündür. 3. Genel sekreterlik ve dâimî komiteler. Hükümet başkanları zirvesinde ve bakanlar toplantısında alınan kararların uygulanması ve toplantıların hazırlanmasıyla görevli genel sekreterliğin merkezi Cakarta’dadır. Dış işleri bakanları toplantısında rotasyon yöntemiyle ve alfabetik sırayla seçilen genel sekreterin görev süresi üç yıldır. Bu makama bağlı olarak faaliyet gösteren dâimî komisyonlar şunlardır: Gıda, tarım ve ormancılık; finans ve bankacılık; endüstri, madencilik ve enerji; taşımacılık ve haberleşme; ticaret ve turizm; kültür ve enformasyon; bilim ve teknoloji; sosyal gelişme.

Kurulduğu tarihten itibaren hem üye ülkeler hem de diğer ülkelerle ticaret ve iş birliğini geliştirmek için çeşitli çalışmalar yapan Güneydoğu Asya Uluslar Birliği özellikle endüstri projeleri alanında başarılı olmuştur. İlk yıllardaki faaliyetler, üye devletlerin ekonomik menfaatleri arasındaki çatışma ve iş birliğinin siyasî kıymet açısından farklı şekillerde algılanması sebebiyle başarısız oldu. 1975 yılında Kamboçya ve Vietnam’da komünizmin gösterdiği ilerleme, üyelerin tehdit unsurunu daha iyi kavramalarına ve ekonomik iş birliğini geliştirmenin gereğini kabul etmelerine yol açtı. 1976’da Bali’de yapılan zirve toplantısında bazı sanayi projeleri üzerinde görüş birliğine varıldı ve bir uyum deklarasyonu yayımlandı. Daha sonra Vietnam’ın Kamboçya’yı işgali (1978), üye ülkelerin iç istikrarı korumaları için ortak hareket etmelerinin mecburiyetini ortaya koydu. Bu işgal üzerine Güneydoğu Asya Uluslar Birliği, Vietnam’a karşı milletlerarası bir kampanya başlatarak işgali Birleşmiş Milletler’e intikal ettirmiş ve konferanslar düzenleyip dünya kamuoyunu Vietnam aleyhinde yönlendirmiştir. Bunun üzerine Çin de jeopolitik çıkarlarından ötürü Kamboçya meselesinde Güneydoğu Asya Uluslar Birliği’nin çizgisine gelerek bu meseleye Birleşmiş Milletler’in bir çözüm bulmasını sağlamış ve sonuçta Vietnam Kamboçya’dan çekilmek zorunda kalmıştır. Bu olay, Güneydoğu Asya Uluslar Birliği’nin diplomatik alandaki ilk büyük başarısı olarak kabul edilmektedir.

Endonezya, Malezya, Singapur ve Tayland’da bazı endüstri projelerini gerçekleştiren birlik ticaret, tarım, madencilik, enerji, haberleşme, eğitim, turizm ve kültür sahalarında ayrıca, teknolojik alanda bir kısım ortak çalışmalar yapmış ve başarılı sonuçlar almıştır. Bunun yanında üye ülkelerle diğer ülkeler arasındaki ilişkiler konusunda da önemli faaliyetlerde bulunulmuş ve Avrupa Topluluğu, Japonya, Çinhindi ülkeleri, Avustralya, Yeni Zelanda, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada ile bir dizi ticaret anlaşması yapılıp iş konseyleri kurulmuştur. Öte yandan birlik üyesi ülkelerin başbakanları Singapur’da yapılan zirvede (Ocak 1992), 2008 yılında bütün üye ülkeleri kapsayacak bir serbest ticaret bölgesi oluşturmayı planladılar. Ağustos 1990’da Singapur ve Endonezya ekonomik iş birliği anlaşması imzalayarak özel ticaret bölgelerini genişlettiler. Bunun arkasından da Endonezya’dan Singapur’a su taşıma ve Singapur’la Kalimantan arasında bulunan Güney Çin’deki Natuna’dan Riau adasına doğal gaz pompalama projeleri gündeme getirildi ve planlarının yapılmasına başlandı.

Son yıllarda soğuk savaşın bitmesiyle birlikte Güneydoğu Asya bölgesinin güvenliği ve ekonomisi açısından yeni şekillenmeler ortaya çıktı. Topluluğun ana üyelerinden Malezya, Singapur ve Endonezya, Tayland ve Filipinler’e göre daha fazla bir iş birliği sürecine girdiler. Bruney küçük olmasına rağmen stratejik konumu ve zenginliği sebebiyle ana üyelere yaklaşmakta ve bu üç ülke daha çok savunma ve askerî alanda iş birliği yapma yollarını araştırmaktadır. Sovyetler’in dağılmasından sonra Amerika Birleşik Devletleri’nin askerî bakımdan Güneydoğu Asya’ya verdiği önemin azalmasıyla birlikte yeni eğilimler ortaya çıktı. Meselâ Filipinler dış güvenlikten ziyade iç güvenliğiyle ilgilenerek komünist gerillalar ve müslüman ayrılıkçılarla meşgul olmaktadır. Buna rağmen Malezya, Singapur ve Endonezya ortak coğrafî konumları (takımada olmaları) dolayısıyla güvenlik ve savunma için birlikte hareket etmeye başladılar. Bu üç ülkeye yaklaşan Bruney ise denizden gelebilecek bir saldırıyı Tayland ve Filipinler’e göre daha fazla hissetmektedir. Bu hususta en büyük tehlike, uzun vadede geniş etki alanını ve kuvvetli bir deniz gücünü hedefleyen Çin’dir. Bu arada Çin ile ilişkilerini ilerleten Tayland, bu tehlikeye en az mâruz kalacağını düşünen birlik ülkesidir. Malezya, Singapur ve Endonezya ortak askerî tatbikatlar yapmakta ve deniz kuvvetleri konusunda daha çok bilgi alışverişinde bulunmaktadırlar. Singapur başta olmak üzere bu üç ülke bütün teknolojik kapasitelerini silâhlı kuvvetleri için seferber etmiş durumdadır. 1971 Nisanında Malezya, Singapur, Avustralya, İngiltere ve Yeni Zelanda’nın savunma bakanları Kuala Lumpur ve Singapur’da toplanarak Five Power Defence Arrangement adı altında bir anlaşma imzaladılar. Bu anlaşma çerçevesinde Malezya ve Singapur’un daha güçlü iş birliği yapmaları hedeflenmiş ve birlikte bir hava savunma sistemi kurmaları planlanmıştır.

Güneydoğu Asya Uluslar Birliği’nin üç üyesinin (Malezya, Singapur ve Endonezya) özellikle askerî alanda yaptığı iş birliği, diğer iki üyeyi (Tayland ve Filipinler) bir noktada kendi yollarını bulma eğilimine itmiştir. Bunun sebeplerinden biri, bu ülkeleri bir arada tutan Vietnam tehlikesinin artık bulunmamasıdır. Ancak Malezya, Singapur ve Endonezya’yı daha entegre olmuş bir savunma organizasyonuna iten sebepler politik ve ekonomik faktörlerle dengelenmiştir; dolayısıyla birliğin varlığı şimdilik tehlikede değildir. Çünkü birlik üyesi her ülke, kendi sınırları içinde meydana gelebilecek olayları bir başka birlik üyesinin desteklemeyeceği konusunda teminat almış durumdadır ve iç karışıklıkları önlemek için diğer üyelerle istihbarat alışverişinde bulunmaktadır. Güneydoğu Asya Uluslar Birliği’nin üyelere sağladığı en büyük avantajlardan biri de üye ülkelerin bu birlikten kendi bölgelerinde yapacakları ekonomik yatırımlar için faydalanmaları ve milletlerarası ilişkilerde onu bir araç olarak kullanmalarıdır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 304-305 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.