HANCİÇ, Adem

Bosna-Hersek’in Teşany (Tešanj) şehrinde doğdu. Burada başladığı öğrenimini Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde sürdürüp Yüksek Şeriat İlâhiyat Okulu’nda tamamladı (1940). Daha sonra Teşany Şer‘î Mahkemesi’nde iki yıl çalıştı. Kazandığı Alexander von Humboldt bursu ile 1942’de Viyana Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü’nde tahsiline devam etti. Herbert Jansky ve Herbert Wilhelm Duda’dan Türkçe, Hans Kofler’den Arapça dersleri aldı. II. Dünya Savaşı’nın ardından memleketine döndü. Doboy şehrinde 1946-1951 yılları arasında çeşitli devlet firmalarında görev yaptı. 1951’de Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü (Orijentalni Institut u Sarajevu) Osmanlı Araştırma Bölümü’ne asistan olarak girdi; üç yıl sonra uzman seviyesine yükseldi. 1966’da kıdemli uzman statüsünü kazandı. 28 Ocak 1970’te Saraybosna Üniversitesi Felsefe Fakültesi Tarih Kürsüsü’nde doktorasını verdi, 24 Nisan 1970’te bilimsel araştırmacı unvanını aldı. 1975 Ekiminde, Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’nde o zamanki en yüksek ilmî pâye olan bilimsel danışman konumuna yükseldi. Bosna savaşının sıkıntılarını yaşayan Hanciç bir süre Türkiye’de kaldı; İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) bünyesinde çalıştı. 28 Kasım 1998’de Saraybosna’da vefat etti.

Bilimsel hayatı boyunca Bosna-Hersek’te Osmanlılar’ın erken dönemiyle ilgili çalışmalar yapan Hanciç bu çalışmalarında genelde tarihî, coğrafî, ekonomik, demografik, şehircilik tarihi ve kültürel hayat üzerinde duruyordu. Ayrıca siyasî tarihle ilgilenmiş, Hekimoğlu Ali Paşa hakkında önemli bir makale yazmış, arşiv kaynaklarına özellikle başvurmuştur. Bütün amacı Bosna-Hersek tarihi içinde Osmanlı dönemini ortaya koymak ve analitik çalışmalarla yeni bir yol açmaktı. Ona göre Bosna tarihinin Osmanlı dönemine ait çok az araştırma yapılmıştır. Zira Bosna’da her bölgenin kendine has özellikleri vardır. Hanciç’in araştırmaları sayesinde bugün Kuzeydoğu Bosna tarihî bir bölge olarak diğer kesimlere göre daha çok incelenmiş durumdadır. Aslında onun eserleri Bosna-Hersek’in tamamı için büyük önem taşımaktadır. Çalışmaları önemlerine göre sıralanırsa Bosna’daki şehirlerle ilgili yazıları başta gelir. Bunları ekonomik hayat ve özellikle madencilik üzerine kaleme aldığı makaleler izler.

Adem Hanciç, daha çok arşiv belgeleri ve ilk elden kaynaklara dayanarak kaleme aldığı yazılarında Bosna’daki şehirlerin gelişimiyle ilgili yanlış bilgileri düzeltmiş ve hiçbir şehrin süratle gelişmediğini göstermiştir. Bu konuda devletle vakıfların rolünü ortaya koymuş, vakıfların devletin desteği ve yönlendirmesiyle hareket ettiğini tesbit etmiş, bunu da devletin sistemli bir şehir politikası gütmesine bağlamıştır. Ayrıca Bosna’daki bazı şehirlerle ilgili monografiler kaleme almıştır. Tuzla hakkındaki makalesi bu anlamda önemli yaklaşımlar içerir. Bu çalışma çerçevesinde tuzculuk mesleği hakkında yazdıkları da büyük önem taşır. Hanciç bölgede İslâmiyet’in nasıl kabul edildiğini ve yayıldığını da incelemiştir. Onun tesbitlerine göre ilk zamanlarda tuz ve tuzlalarla ilgili işlerde müslümanlarla Katolikler arasında herhangi bir fark görülmemektedir. Osmanlılar’dan önce yerli halk Katolik veya kripto-Bogumil’di. Ortodoks Hıristiyanlığı ise Osmanlılar zamanındaki göçlerle Sırbistan ve Karadağ taraflarından gelmiştir. Dolayısıyla Bosna’da ilk Ortodoks manastırları ve diğer dinî binalar 1540’larda inşa edilmeye başlanmıştır.

Hanciç diğer çalışmalarında Zvornik, Srebrenitsa, Biyelyina, Derventa, Modriça ve Brçko şehirlerini ele almıştır. Bu şehirlerin gelişmesinde sadece vakıfların değil dervişlerin ve zâviyelerin de önemli rolünü ortaya koymuştur. Hanciç, dervişlerin ve onlara bağlı kurumların Bosna’da İslâm’ın yayılmasında çok büyük etkilerinin olduğunu ileri sürmektedir. Ona göre önce zâviye ve tekkeler, ardından onların yerinde veya yanında inşa edilen kervansaraylar, hanlar ve diğer binalar bir şehrin çekirdeğini meydana getirmekteydi. Dervişler sıradan insanlardı, halkın İslâm’la ve İslâmî kültürle temas kurmasına vesile oluyorlar, bu görevi devletin yönlendirmesiyle değil kendi girişimleriyle yapıyorlardı. Hanciç, belgelerden hareketle Bosna’da İslâmlaşmanın uzun bir süreçte ve eşit biçimde her tarafta yayıldığını göstermiş, bunu nüfus hakkındaki bilgilerden faydalanarak ispatlamaya çalışmıştır. Ulah’ın (Vlah, Eflak) nüfusuna dair tesbitlerine göre Sırbistan ve Karadağ tarafından gelen Ulahlar boş arazilere yerleştirilmiş, bunlar Ortodoks mezhebinin unsurlarını Bosna’ya taşımıştır. Hanciç’in üzerinde durduğu bir başka önemli konu Hamzaviyye tarikatıdır. Tarikatın kurucusu olan derviş Hamza’ya dair önemli ayrıntılar belirleyen Hanciç’e göre, sarayda idam edilen Hamza Bâlî ile tarikatın kurucusu olan Hamza aynı kişi değildir. Tarikatın kurucusu Orloviç köyündeki tekkenin şeyhi, tekkenin kurucusu ise İzvornik sancak beyi idi.

Eserleri. 1. Tuzla i njena okolina u XVI vijeku ([XVI. yüzyılda Tuzla ve çevresi], Svjetlost, Saraybosna 1975).

2. Dva prva popisa Zvorničkog Sandžaka (iz 1519. i 1533. godine) ([İlk iki İzvornik mufassal defteri], haz. Adem Handžić Građa, Knjiga XXVII, Odjeljenje Društvenih Nauka Knjiga 22, Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine, Srpska Akademija Nauka i Umetnosti, Sarajevo 1986).

3. Oblast Brankovića: opširni katastarski popis iz 1455. godine ([Brankoviç’in bölgesi, 1455 yılına ait mufassal tahrir defteri], haz. Adem Handžić, Hamid Hadžibegićem ve Ešref Kovačević, Saraybosna 1972).

4. Population of Bosnia in the Ottoman Period: A Historical Overview (Istanbul 1994).

5. Studije o Bosni: Historijski prilozi iz Osmansko-Turskog perioda (İstanbul 1994).

6. A Survey of Islamic Cultural Monuments until the end of 19th Century in Bosnia (Istanbul 1996).

7. Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine (I/1, I/3, [1604 senesine ait Bosna sancağının mufassal defteri], haz. Adem Handžić v.dğr., Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü, 2000).

Hanciç’in bazı makaleleri de şunlardır: “Pisma Ahmed-paše Dugalića dubrovačkom knezu i vlasteli” ([Dubrovnik knezine ve asilzadelerine Dukakinzâde Ahmed Paşa’nın mektupları], POF, III-IV [1952-1953], s. 415-435); “Bosanski namjesnik Hekim-oglu Ali-paša” ([Bosna Valisi Hekimoğlu Paşa], POF, V [1954-1955], s. 135-180); “Bosanske solana u XVI i XVII vijeku” ([XVI ve XVII. yüzyıllarda Bosna’nın tuzlaları], Članci i grad−a za kulturnu istoriju Istočne Bosne u Tuzla, knj. III, Zavičajni muzej u Tuzli, Tuzla 1959, s. 67-112); “Grad Šabac i njegova nahija u prvoj polovini XVI vijeka” ([XVI. yüzyılda Şabaç şehri ve nahiyesi], Članci i grad−a za kulturnu istoriju Istočne Bosne, knj. IV, Zavičajni muzej u Tuzli, Tuzla 1960, s. 95-151); “Prilog istoriji starih gradova u bosanskoj i slavonskoj krajini pred kraj XVI vijeka” ([XVI. yüzyılın sonlarına doğru Bosna ve Slavonya uçlarında eski hisarların tarihi hakkında], Godišnjak Društva Istoričara Bosne i Hercegovine, XIII [1962], s. 321-339); “Stari grad Novi na Savi” ([Sava nehri üzerinde eski hisar Novi], Godišnjak Društva Istoričara Bosne i Hercegovine, XIV [1963], s. 239-251); “Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku” ([XV. yüzyılın ikinci yarısında ve XVI. yüzyılda İzvornik], Godišnjak Društva Istoričara Bosne i Hercegovine, XVIII [1968-1969], s. 141-196); “O islamizaciji u sjeveroistočnoj Bosni i Posavini u XV i XVI vijeku ([Kuzeydoğu Bosna ve Posavina’da İslâmlaşmaya dair], POF, XVI-XVII [1966-1967], s. 5-48); “Jedan savremeni dokumenat o šejhu Hamzi iz Orlovića” ([Orloviç’li Şeyh Hamza’ya ait muadil bir vesika], POF, XVIII-XIX [1968-1969], s. 205-215); “Postanak i razvitak Dervente u XVI stoljeću-Prilog istoriji naselja u Bosni” ([XVI. yüzyıla kadar Derventa’nın oluşumu ve gelişimi-Bosna’da yerleşim yerlerinin tarihine bir katkı], Prilozi za istoriju istorijskog instituta, X/2 [Saraybosna 1974], s. 111-133); “O progonu hamzevija u sjeveroistočnoj Bosni 1582.” ([1582 yılında Kuzeydoğu Bosna’da Hamzavîler’e yapılan baskılar hakkında], Članci i grad−a za kulturnu istoriju Istočne Bosne, knj. XI, Muzej Istočne Bosne u Tuzli [Tuzla 1975], s. 33-38); “Izgradnja lağa kod Novog na Savi u XVI vijeku” ([XVI. yüzyılda Sava nehri üzerindeki Novi’de gemi yapımı], POF, XXII-XXIII [1972-1973], s. 83-132); “O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeću (uloga države i vakufa)” ([XVI. yüzyılın Bosna’sında bazı şehirlerin oluşumu], POF, XXV [1975], s. 133-169); “O ulozi derviša u formiranju gradskih naselja u Bosni u XV stoljeću” ([Bosna’da XV. yüzyılda şehirlerin teşekkülünde dervişlerin rolü], POF, XXXI [1981], s. 169-178); “Vakuf kao nosilac određenih državnih i društvenih funkcija u Osmanskom carstvu” ([Osmanlı Devleti’nde bazı toplum ve devlet fonksiyonlarının ana unsuru olarak vakıf], Anali GHB, IX-X [Saraybosna], s. 113-120); “Rudarstvo u Bosni-XV do XVII stoljeće” ([XVI. yüzyıldan XVII. yüzyıla kadar Bosna’da madencilik], İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XLI/1-4 [Eylül 1982 - Ekim 1983], s. 321-360); “O širenju islama u Bosni s posebnim osvrtom na srednju Bosnu” ([Bosna’da İslâm’ın yayılması hakkında], POF, XLI [1991], s. 37-52); “XVI. Yüzyılda Bosna’da Osmanlı Şehirlerinin Oluşumuna Bir Bakış” (Bosna-Hersek, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1992, s. 15-29); “Konfesionalni sastav stanovništva u Bosni i Hercegovini u prvimstoljećima osmanske vladavine” ([Bosna-Hersek’te Osmanlı’nın hâkimiyeti altında ilk asırlarda nüfusun dinî yapısı], POF, XLII-XLIII [1992-1993], s. 119-153).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 531-533 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.