HASENÎ

Bağdat’ta doğdu. Hz. Hasan’ın soyundan geldiği için Hasenî nisbesiyle anılır. Babasının Bağdat’ın en eski çarşılarından kabul edilen Attârîn Çarşısı’nda koku satıcılığıyla uğraşmasından dolayı Attâr lakabıyla da bilinir. Bir ulemâ ailesine mensup olan Hasenî ilk eğitimini mahallesindeki hocalardan aldı, II. Meşrutiyet’in ardından kurulan Mektebü’t-Terakki’l-Ca‘feriyyi’l-Osmânî’ye devam etti. Burada Arapça yanında Türkçe ve Fransızca öğrendi. I. Dünya Savaşı’nda İngiliz ordusunun Bağdat’ı işgal etmesi üzerine (11 Mart 1917) başlayan olaylar yüzünden ailesiyle birlikte Necef’e taşınmak zorunda kaldı (1920). Necef’te devam ettiği öğrenimini olayların yatışmasının ardından döndüğü Bağdat’ta tamamladı. Bu sırada el-Hâc Kemâl, Abdüssettâr eş-Şeyhalî, Ali Mazlûm, Ahmed Zekî el-Hayyât gibi âlimlerden faydalandı.

Öğrencilik yıllarında yayın hayatına ilgi duyan Hasenî eğitimini tamamladıktan sonra el-Müfîd gazetesinde işe başladı ve burada idarecilik görevini üstlendi; gazete kapanıncaya kadar çalışmalarını sürdürdü. Bu deneyimle edebiyat ve eleştirel tarih konulu (http://www.iraqnla.org/fp/journal37/41.htm) haftalık el-Fażîle gazetesini çıkardı. İki yıldan fazla bir süre yayımlanan gazete yerini Hasenî’nin Irak’ın Hille şehrinde çıkardığı el-Feyḥâʾ gazetesine bıraktı. İlim, edebiyat ve tarih konularıyla ilgili yazılar içeren gazetenin ilk baskısı 27 Ocak 1927 tarihinde yapıldı. Ancak daha sonra hükümet gazeteyi kapattı ve matbaaya el koydu. Hasenî, çalışmalarını Maliye ile Posta ve Telgraf Bakanlığı bünyesinde farklı görevlerde sürdürdü. II. Dünya Savaşı’nın patlak vermesinden sonra Irak’ta Reşîd Ali el-Geylânî’nin hükümeti darbe ile ele geçirmesi üzerine görevinden ayrıldı. Ardından tutuklandı ve dört yıl hapse mahkûm edildi. Tahliyesinin ardından Irak’ın tarihine dair özel belgeleri toplama çalışmalarının başına getirildi. Bu çalışma on dört yıl sürdü ve Irak tarihi hakkında çok özel belgeler toplandı. Görevi süresince on iki başbakan döneminde çalışan Hasenî 1964’te emekliye ayrıldı ve hayatının geri kalan kısmını ilmî seyahatlerle, kitap yazmak ve araştırma yapmakla geçirdi.

Hasenî, Arap ülkeleri yanında Avrupa ve Asya ülkelerine de seyahatler gerçekleştirdi. Araştırmalarında tarihî belgeleri sıkça kullandı ve çalışmalarının gerektirdiği her türlü kaynağa ulaşmak için büyük gayret gösterdi. Birçok araştırmacı kendisinden ve zengin kütüphanesinden yararlandı. 1960 yılında Moskova’da toplanan XXV. Şarkiyatçılar Kongresi’ne katıldı. Emîr Şekîb Arslan, Ahmed Zekî Paşa, Muhammed Kürd Ali, Abbas Mahmûd el-Akkād gibi Arap âlim ve edebiyatçılarıyla, ayrıca Carl Ritter, Fritz Krenkow, Hjalmar Schacht, Sir Hamilton A. R. Gibb ve Louis Massignon gibi müsteşriklerle ilmî yazışmalarda bulundu. Bağdat Üniversitesi tarafından kendisine fahrî doktora unvanı verildi. Arap ve Irak milliyetçilerinin önde gelen temsilcisi olarak kabul edilen ve hayatı boyunca İngilizler’in Irak işgaline karşı çıkan Hasenî (Nakash, s. 110; Bashkin, s. 129-130) 24 Aralık 1997 tarihinde vefat etti.

Eserleri. 1. Taʿrîfü’ş-Şîʿa (Sayda 1933).

2. el-ʿIrâḳ fî devreyi’l-iḥtilâl ve’l-intidâb (I-II, Sayda 1935). Eserde Irak’ın ihtilâl ve manda dönemlerine ait bilgi verilmektedir.

3. Esrârü’l-inḳılâb (Dımaşk-Sayda 1937). Kürt asıllı Iraklı bir milliyetçi olan General Bekir Sıtkı’nın ayaklanmasına dair bir eserdir.

4. Târîḫu’l-ʿIrâḳı’s-siyâsiyyi’l-ḥadîs̱ (I-III, Sayda 1948, 1957-58). Hasenî’nin tarih alanında yazdığı ilk eseri olup 1948’de Irak Bilim Akademisi tarafından en iyi kitap ödülüne lâyık görülmüştür. Hapishanede kaleme alınan eserde Irak’ın eski tarihi, Hindistan ve Irak’ta İngilizler’in faaliyetleri, Irak’taki İngiliz işgali, halk ayaklanması ve istiklâlin kazanılması gibi konulara yer verilmiştir.

5. el-ʿIrâḳ fî ẓılli’l-muʿâhedât (Sayda 1948).

6. el-Yezîdiyyûn fî hâżirihim ve mâżîhim (Sayda 1951, 1967). Yezîdîler’in inançları ve yaşadıkları yerler hakkında bilgi veren eser sahasındaki ilk çalışmalardan kabul edilir.

7. es̱-S̱evretü’l-ʿIrâḳıyyetü’l-kübrâ (Sayda 1952, 1965). Irak’ta çeşitli zamanlarda gerçekleşen ayaklanmalar hakkındadır.

8. eṣ-Ṣâbiʾûn fî ḥâżirihim ve mâżîhim (Sayda 1955).

9. el-Bâbiyyûn ve’l-Bahâʾiyyûn fî hâżirihim ve mâżîhim (Sayda 1957, 1969).

10. el-ʿIrâḳ: Ḳadîmen ve ḥadîs̱en (Sayda 1958; Beyrut 1400/1980). Hasenî Irak’ta gerçekleştirdiği yolculukları önce Riḥle fi’l-ʿIrâḳ (Ḥâṭırâtü’l-Ḥasenî) adıyla neşretmiş (Sayda 1923), ardından Luġatü’l-ʿArab dergisinde çıkan yazılarını Mûcezü târîḫi’l-büldâni’l-ʿIrâḳıyye ismiyle yayımlamış (Sayda 1930), bu eserlerini hapiste iken yeniden gözden geçirip bazı ilâveler yaptıktan sonra yukarıdaki isimle tekrar neşretmiştir. İki kısımdan meydana gelen eserde ilk olarak Irak’ın coğrafî özelliklerine ve tarihine ilişkin rivayetlere yer verilmekte, bölgedeki kabileler ve halen yaşayan dinlerden, Irak’ın madenleri ve tarihî eserlerinden bahsedilmektedir. İkinci kısımda Irak’taki eyaletler, idarî yapı ve şehirlere ilişkin bilgi yer almaktadır.

11. el-Esrârü’l-ḫafiyye fî ḥavâdis̱i’s-sene 1941 et-taḥrîriyye (Sayda 1958, 1964).

12. Târîḫu’ṣ-ṣıḥâfeti’l-ʿIrâḳıyye (Sayda 1971; Bağdat 1957).

13. S̱evretü’n-Necef baʿde maḳteli ḥâkimihâ Kattan Marshall (Sayda 1972; Beyrut 1983). Necef şehrinde 1918 yılında İngiliz işgaline karşı gerçekleştirilen ayaklanma hakkındadır.

14. Târîḫu’l-aḥzâbi’s-siyâsiyye fi’l-ʿIrâḳ min ʿâm 1918 ilâ 1958 (Beyrut 1983).

15. Târîḫu’l-vizârâti’l-ʿIrâḳıyye (I-V, Bağdat 1990). Hasenî’nin en meşhur kitabı olup eserde, Irak’ta iktidarın 25 Ekim 1920’de bir grup subay tarafından ele geçirilmesinden 14 Temmuz 1958 tarihinde Kral II. Faysal’ın öldürülmesi ve cumhuriyetin ilânına kadar geçen sürede meydana gelen siyasî ve askerî olaylardan bahsedilmekte, ayrıca ticarî ve askerî anlaşmalara, ekonomik ve kültürel konulara ilişkin bilgilere de yer verilmektedir.

16. Aḥdâs̱ün ʿâṣartühâ: Mecmûʿatü buḥûs̱ târîḫiyye li-aḥdâs̱ ʿâṣartü baʿżahâ ve eshemtü fi’l-baʿżi’l-âḫar fe-hiye bi-mes̱âbeti müẕekkirât nâdire (Bağdat 1992).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 539-540 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.