İBN AZZÛZ, Muhammed Mekkî

Tunus’un Cezayir’e yakın güneybatı bölgesinde eski küçük bir şehir olan Nefta’da doğdu. Hasenî nisbesiyle anılmış olmasından şerîf sülâlesine mensup olduğu anlaşılmaktadır. Cezayir şehrinin güney doğusundaki Zâb bölgesinde Biskre’ye bağlı küçük yerleşim birimlerinden olan Burc’dan göç etmiş, Halvetiyye-Hifniyye tarikatının kollarından Rahmâniyye tarikatına bağlı bir aileden gelen İbn Azzûz’a, amcası Muhammed el-Medenî tarafından Ebû Tâlib el-Mekkî’den mânen feyiz alması temennisiyle Mekkî nisbesi verilmiş, büyük dedesi dolayısıyla da İbn Azzûz lakabıyla şöhret bulmuştur. İlk öğrenimini ailesinin mensup olduğu tarikat çevresinde tamamladı ve babasının ölümü üzerine (1282/1866) genç yaşta Azzûziyye tarikatının şeyhi oldu. Vezir Hayreddin Paşa tarafından Nefta’ya önce müftü (1880), daha sonra kadı olarak tayin edildi. 1891 yılında Tunus şehrine geçerek yörenin önemli bir eğitim kurumu olan Câmiu’z-Zeytûne’de ders vermeye başladı. İbn Azzûz ilmî seyahat amacıyla Mısır, Hicaz ve Şam’a gitti. Seyahat ettiği yerlerde ilim ve tasavvuf çevrelerinin yanı sıra siyasî ve idarî çevrelerce de büyük ilgi gördü. Cezayir’e yaptığı çeşitli ziyaretler sırasında halkı işgalcilere karşı ekonomik boykota teşvik etmesi üzerine Fransızlar tarafından takibata uğradı. Bu baskılardan dolayı çok zengin kütüphanesiyle birlikte İstanbul’a göç etmek zorunda kaldı (1895). İstanbul’a gelişinden kısa bir süre sonra II. Abdülhamid tarafından Dârülfünun ve Medresetü’l-vâizîn’e müderris olarak tayin edildi. İstanbul’da vefat eden İbn Azzûz Beşiktaş’taki Yahyâ Efendi Dergâhı hazîresine defnedildi.

İbn Azzûz’un eserlerinin incelenmesinden onun Mâlikî mezhebine ve tasavvuf ilkelerine sıkı sıkıya bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Haberî sıfatların te’vil edilmesine karşı çıkarak bu konuda Selefî bir yöntem takip eden müellif, evrenin yaratılışıyla ilgili olarak Kur’an’da geçen “gün” kavramından bilinen günün kastedildiğini söylemektedir. Ona göre evliya olarak nitelenen kişilere melekler ilhamda bulunur ve bu yolla zayıf kabul edilen bazı hadislerin aslında sahih olduğu kendilerine bildirilebilir. Ayrıca şeytan, velî mertebesine ulaşmış bir kulu doğru yoldan çıkarma konusunda başarısız kalacak ve eninde sonunda ona teslim olacaktır. Memleketin ıslahı, devlet ve millet işlerinin düzgün gitmesi için örgün eğitimin önemini vurgulayan İbn Azzûz eğitimde en büyük payın fen bilimlerine ayrılmasını istemekte, ilimle din arasında gerçekte bir çatışma olmadığını ifade etmektedir.

Eserleri. İbn Azzûz akaid, tefsir, hadis ve fıkıh gibi dinî ilimler yanında matematik, astronomi ve şiirle ile de ilgilenmiştir. Çeşitli konulara dair risâle hacmindeki eserlerinden bazıları Ali Rızâ et-Tûnisî tarafından Resâʾilü İbn ʿAzzûz adıyla yayımlanmıştır (Dımaşk 1404/1984). Bu risâlelerden bazıları şunlardır:

2. el-Ecvibetü’l-Mekkiyye ʿani’l-esʾileti’l-Ḥicâziyye. Tâif’ten Abdülhafîz b. Osman el-Kārî tarafından yöneltilen Kur’an’ın modern bilimler ışığında tefsir edilmesine ilişkin kırk beyitlik soru demetine (a.g.e., s. 101-105; Süleymaniye Ktp., Hasan Hayri - Abdullah Efendi, nr. 74) İbn Azzûz’un verdiği cevaplardan oluşan 175 beyitlik bir risâledir (a.g.e., s. 105-114).

3. Uṣûlü’l-ḥadîs̱. Müellifin Dârülfünun ve Medresetü’l-vâizîn’deki öğrenciler için hazırladığı bu risâlesinin (a.g.e., s. 347-359; Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 240) ilk baskısı İstanbul’da yapılmış (1332), diğer medreselere de ders kitabı olarak dağıtımı sağlanmıştır.

4. Heyʾetü’n-nâsik fî enne’l-ḳabża fi’ṣ-ṣalâti hüve meẕhebü’l-İmâm Mâlik (a.g.e., s. 31-74; Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 620). Mâlikî mezhebine göre namazda kıyam esnasında elleri bağlama konusunu ele alan risâle ilk defa İstanbul’da basılmış (1327), ikinci baskısı Mürşidü’l-ḫâʾiż fî ṣalâti’s-sâdil ve’l-ḳābiż adlı eserin içinde Kahire’de gerçekleştirilmiştir (1382).

5. es-Seyfü’r-rabbânî fî ʿunuḳi’l-muʿteriż ʿale’l-ġavs̱i’l-Cîlânî. Ali b. Muhammed el-Karamânî tarafından Abdülkādir-i Geylânî’ye eleştiri niteliğinde kaleme alınan Risâletü’l-Ḥaḳḳı’ẓ-ẓâhir fî şerḥi ḥâli’ş-şeyḫ ʿAbdilḳādir adlı risâleye reddiye olarak yazılmış olup (a.g.e., s. 137-254; Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 1177), Tunus (1310) ve Bombay’da (1318) yapılmış iki baskısı daha vardır.

6. et-Tekrârü’l-müheẕẕeb fî ḥalli terâcimi’l-Cevheri’l-müretteb. Müellifin Tunus’ta iken yazıp okuttuğu astronomiye dair el-Cevherü’l-müretteb (fi’l-ʿamel bi’r-rubʿi’l-müceyyeb) adlı manzum risâlesinin şerhidir (a.g.e., s. 371-393). İlk defa Tunus’ta yayımlanan risâlenin (1302) sonuna esere yazılan çeşitli takrizler de eklenmiştir (s. 393-398). Bağdatlı İsmâil Paşa’nın bazılarını kaydettiği (Îżâḥu’l-meknûn, I, 60, 329, 614; II, 166, 183, 251, 436, 477, 533, 605) İbn Azzûz’a ait eserlerin geniş bir listesini Ali Rızâ et-Tûnisî Resâʾilü İbn ʿAzzûz’un sonunda vermektedir (s. 425-429; ayrıca bk. Mahfûz, III, 384-389).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 342-343 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.