İBN EBÜ’ş-ŞÜKR

Hakîm el-Mağribî diye de anılır. Kurtuba’da (Córdoba) doğdu ve burada öğrenim gördü. Matematik ve astronominin yanı sıra özellikle Mâlikî fıkhında belli bir düzeye ulaştıktan sonra Dımaşk’a, arkasından da Bağdat’a giderek bir süre Hârûn b. Şemseddin el-Cüveynî’nin himayesinde çalıştı. Daha sonra tekrar Dımaşk’a dönüp Eyyûbî hânedanından el-Melîkü’n-Nâsır Yûsuf’un hizmetine girdi. Merâga’da kendisiyle birkaç defa görüşen Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî, o yıllarda onun başından geçen ve astronomideki başarılarına yol açan dramatik bir olayı nakletmektedir. Buna göre Moğol istilâsı sırasında (658/1260) Hülâgû’nun adamları, “Han sizleri ziyafete çağırıyor” diyerek el-Melikü’n-Nâsır ile birlikte İbn Ebü’ş-Şükr’ün de aralarında bulunduğu devlet erkânını Hülâgû’nun karargâhına doğru yola çıkarırlar; fakat bir süre sonra hepsini kılıçtan geçirmeye başlarlar. Bu sırada İbn Ebü’ş-Şükr’ün, “Ben müneccimim, yıldızların hareketinin ne anlama geldiğini bilirim; benim hana söyleyecek sözüm var” diye bağırması üzerine onu öldürmekten vazgeçerler ve kendisini huzura çıkarırlar, Hülâgû da kendisini Merâga’ya Nasîrüddîn-i Tûsî’nin yanına gönderir (Târîḫu Muḫtaṣari’d-düvel, s. 280-281). Böylece İbn Ebü’ş-Şükr Tûsî ölünceye kadar onunla birlikte, Tûsî’nin ölümünden (673/1274) sonra da hayatı boyunca Merâga Rasathânesi’nde ilmî çalışma yapma ve öğretim faaliyetinde bulunma fırsatını elde etmiş olur. İbn Ebü’ş-Şükr’ün ölümüyle ilgili olarak Bağdatlı İsmâil Paşa 272 (886) tarihini gösterirse de (Îżâḥu’l-meknûn, I, 354) bu yanlıştır. Bu hata, Kâtib Çelebi’nin İbn Ebü’ş-Şükr ve Ebû Ma‘şer el-Belhî’nin aynı adı taşıyan eserlerinden söz ederken Belhî’nin ölümüyle ilgili olarak verdiği tarihin yanlış aktarılmasından kaynaklanmış olmalıdır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I,18).

Başarılı bir astronom olan İbn Ebü’ş-Şükr, Batlamyus’un 1 derecelik kirişin hesabında kullandığı denkleme yaklaşık bir çözüm sağlamış, daha sonra da Kâşî üçüncü derece denkleminden hareket ederek kesin çözüme ulaşmıştır. Öte yandan Bûzcânî, bir yayın üçte birinin sinüsünü araştırırken 1 derecenin sinüsünü bulmuş, İbn Ebü’ş-Şükr de farklı bir metotla bu değere çok yakın başka bir değer elde etmiştir. Ayrıca daire çevresinin çapa oranı demek olan y sayısını da bulmuş ve bu değeri Archimedes’in bulduğu değerle karşılaştırmıştır.

Eserleri. İbn Ebü’ş-Şükr’ün astronomi, astroloji ve trigonometri alanında kaleme aldığı eserlerin çoğu günümüze kadar gelmiştir.

1. eş-Şeklü’l-ḳaṭṭâʿ. Koni kesitleriyle ilgilidir. Müellifin en dikkate değer çalışmalarından sayılan eser genelde Nasîrüddîn-i Tûsî’nin aynı adı taşıyan kitabına dayanmakla birlikte bazı orijinal yorumlar da ihtiva eder. Meselâ küresel dik üçgenlerin sinüs teoremi için verilen iki ispattan biri Tûsî’ninkinden farklıdır.

2. Taḥrîrü’l-Maḥrûṭât. Pergeli Apollonios’un Kônika’sından faydalanılarak telif edilen ve Şerḥu Kitâbi Abulûniyûs fi’l-maḫrûṭât olarak da anılan (Sezgin, V, 141) kitap günümüze kadar gelmiş ve Latince çevirisinin bir bölümü 1710 yılında basılmıştır.

3. Taḥrîrü’l-üker. Eserin aslı Teodosios’a ait olup Kustâ b. Lûkā tarafından Arapça’ya çevrilmiş ve Sâbit b. Kurre tarafından da ıslah edilmiştir; ancak İbn Ebü’ş-Şükr, eseri yeniden kaleme alarak daha mükemmel hale getirdiği için onun adıyla anılır. İbn Ebü’ş-Şükr’ün bu çalışmasının asıl adı Tehẕîbü maḳālâtı Teudusiyus fi’l-üker’dir.

4. Iṣlâḥu Kitâbi Menelaus fi’l-eşkâli’l-küriyye. Menelaus’un küresel şekiller hakkındaki eserini düzeltmek üzere yapılmış bir çalışmadır.

5. Aḥkâmü tehâvîli sini’l-ʿâlem. Bazı kütüphane kataloglarında adı Keyfiyyetü’l-aḥkâm ʿalâ taḥvîli sini’l-ʿâlem ve ed-Dürrü’s̱-s̱emîn fi’l-ḥükm ʿalâ taḥvîli’s-sinîn olarak da geçmektedir. Kâtib Çelebi bunun bir mukaddime, yirmi üç bab ve bir hâtimeden meydana geldiğini söylüyorsa da (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 18) mevcut nüshalarda iç düzenlemenin fasıl başlığı altında yapıldığı görülür.

6. Edvârü’l-envâr. 675’te (1276) kaleme alınan eser beş makaleden oluşan bir zîcdir. Müellif eserin mukaddimesinde, faydalandığı kaynaklardan doğru ölçüm araçlarıyla Merâga’da gerçekleştirilen ve Zîc-i İlḫânî diye bilinen astronomi tablolarını bizzat görüp inceleyerek, diğer zîcleri ise duyuma dayalı olarak kullandığını anlatır.

7. el-Medḫalü’l-müfîd ve ġunyetü’l-müstefîd fi’l-ḥükm ʿale’l-mevâlîd. Erbaʿu maḳālât fi’n-nücûm adıyla da anılan eser dört makaleden ve her makale çeşitli fasıllarından oluşmaktadır; günümüze birkaç nüshası intikal etmiştir.

8. el-Aḥkâm ʿalâ ḳırânâti’l-kevâkib fi’l-burûci’l-is̱nâ ʿaşer. Burçlar astronomisiyle ilgili olan eser el-Medḫal’den önce yazılmıştır.

9. Taḥrîrü’l-Mecisṭî. Batlamyus’un ünlü eserinin özeti mahiyetinde olduğu için Mülaḫḫaṣü’l-Mecisṭî veya Ḫulâṣatü’l-Mecisṭî adlarıyla da anılır. Müellif eserine en son ölçümleri içeren bir bölüm eklemiştir. Bu ekte yer alan ekliptiğin eğimi 1264’te Merâga’da yapılan ölçüme göre 23° 30'’dır. Günümüzde kabul edilen değer ise 23° 30' 19"’dir.

10. Taṣṭîḥu’l-Usṭurlâb. İki mukaddime ve on üç fasıldan oluşmaktadır (Encyclopedia of the History of Arabic Science, II, 481-482).

11. Taḥrîru Uṣûli Öḳlîdis. Öklid’in İslâm klasik kaynaklarında genel olarak Uṣûlü’l-hendese adıyla anılan ünlü Elemanlar adlı eserinin bir revizyonudur. On beş makaleden meydana gelen eser, bu muhtevasına göre orijinal Elemanlar’ın on üç makalesiyle bunlara antikitenin geç döneminde ilâve edilen on dördüncü ve on beşinci makaleleri konu edinmektedir. Taḥrîr, orijinal bir eser olmayıp henüz kayıp bulunan ve günümüze yalnızca İbrânîce tercümesi ulaşmış olan bir Arapça kaynaktan uyarlamadır. Eserin günümüze çeşitli nüshaları ulaşmış olup (Sezgin, V, 114) on beşinci makalesinin Arapça neşri İngilizce tercümesiyle birlikte Jan P. Hogendijk tarafından 1993 yılında yapılmıştır (bk. bibl.).

İbn Ebü’ş-Şükr’ün diğer eserleri de şunlardır: ʿUmdetü’l-ḥâsib ve ġunyetü’ṭ-ṭâlib, Tâcü’l-ezyâc ve ġunyetü’l-muḥtâc, ed-Delâlât ʿale’l-ittiṣâlât ve ḳırânâtü’l-kevâkib fi’l-burûci’l-is̱nâ ʿaşer, Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, Kitâbü’n-Nücûm, Risâle fî keyfiyyeti istiḫrâci’l-cüyûbi’l-vâḳıʿa fi’d-dâʾire, Risâletü’l-Ḫıṭâ ve’l-Uyġūr, Maḳāle fi’stiḫrâcî taʿdîli’n-nehâr ve sâʿatü’l-meşriḳ ve’d-dâʾire mine’l-felek (eserlerin yazma nüshaları için bk. Suter, s. 155-156; Brockelmann, GAL, I, 626; Suppl., I, 868-869; Ullmann, s. 342-343; DMBİ, II, 665).

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’l-Ferec, Târîḫu muḫtaṣari’d-düvel (nşr. Antûn Sâlihânî el-Yesûî), Beyrut 1890, s. 280-281.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 18.

Suter, Die Mathematiker, s. 155-156.

Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul 1913, s. 106-120.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 354.

Brockelmann, GAL, I, 626; Suppl., I, 868-869.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XIII, 224.

Zebîhullah Safâ, Târîḫ-i ʿUlûm-i ʿAḳlî der Temeddün-i İslâmî, Tahran 1336 hş., I, 351.

Sarton, Introduction, II, 1015-1017.

Sezgin, GAS, V, 114, 141.

M. Ullmann, Die Natur- und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 342-343.

Sevim Tekeli, “Muhyi’l-Dīn al-Maghribī”, DSB, IX, 555-557.

a.mlf., “Taqi al-Din’s Work on Extracting the Cord 2° and Sin 1°”, Araştırma Dergisi, III, Ankara 1965, s. 123-131.

Jan P. Hogendijk, “...Book XV of the Revision of the Elements By Muḥyī al-Dīn al-Maghribī”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, VIII, Frankfurt am Main 1993, s. 133-233.

“İbn Ebü’ş-Şükr”, DMBİ, II, 665.

Boris A. Rosenfeld – Adolf P. Youschkevitch, “Geometry”, Encyclopedia of the History of Arabic Science (ed. Roshdi Rashed), London 1996, II, 481-482.