İBNÜ’d-DEHHÂN

494’te (1101) Bağdat’ın Nehritâbık mahallesinde doğdu. Şair sahâbî Kâ‘b b. Amr el-Ensârî’nin soyundandır. Bağdat’ta lugat, dil ve edebiyat dersleri aldıktan sonra İsfahan’a giderek bazı âlimlerden hadis dinledi ve kütüphanelerdeki birçok edebî eseri istinsah etti. Ardından Bağdat’a döndü ve bir süre daha burada kaldı. İleri yaşlarında Ebû Gālib Ahmed b. Bennâ, Ebü’l-Kāsım Hibetullah b. Muhammed b. Husayn ve bazı âlimlerden hadis dinledi. Kendisi de dil ve edebiyat dersleri verdi ve Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâḥ fi’n-naḥv adlı eserini okuttu.

İbnü’d-Dehhân 544 (1149) yılında Musul üzerinden Dımaşk’a gitmek üzere Bağdat’tan ayrıldı. Musul’a uğradığında Vezir Cemâleddîn-i İsfahânî ile görüştü. Vezirin kendisine yakın ilgi göstermesi üzerine onun himayesine girdi. Vezir ondan ders vermesini ve kitap yazmasını isteyerek Dımaşk’a gitmesine engel oldu. Yirmi dört yıldan fazla kaldığı Musul’da zamanını ders verip eser yazarak geçirdi (Safedî, Nektü’l-himyân, s. 158). Hayatının sonlarına doğru kütüphanesini Musul’a naklettirirken Bağdat’ta meydana gelen sel baskınında kitaplarının çoğu telef oldu. Kendisine ulaşanlar ise kokmuş ve harap olmuştu. Eserleri bu durumdan kurtarmak ve kötü kokuyu gidermek için tavsiye edilen ladin reçinesi buharını fazla miktarda kullanınca gözlerini kaybetti. Musul’da vefat etti. Hayatının son yıllarında dünyaya gelen tek oğlu Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Saîd de kendisi gibi edip ve şairdi.

Dil ve edebiyat alanında otorite sayılan Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, İbnü’ş-Şecerî ve İbnü’l-Haşşâb gibi âlimlerle çağdaş olan İbnü’d-Dehhân’ın ilmî yönden bunlardan üstün sayıldığı ve zamanının Sîbeveyhi’si olarak kabul edildiği belirtilmektedir (meselâ bk. Yâkūt, XI, 220; İbn Hallikân, II, 383). Ünlü hattat Yâkūt el-Mevsılî ile hadis âlimi Mecdüddin İbnü’l-Esîr el-Cezerî ondan dil ve edebiyat dersleri almıştır (Yâkūt, XIX, 312; İbn Hallikân, VI, 119). Aynı zamanda şair olan İbnü’d-Dehhân’ın bir divanının bulunduğundan bahsedilmekte, bazı kıta ve beyitleri kaynaklarda yer almaktadır (Kitâbü’l-Fuṣûl [nşr. Nâciye Muhammed], neşredenin girişi, s. 19-21).

Eserleri. 1. el-Eżdâd fi’l-luġa. Arap dilindeki karşıt anlamlı kelimelere dair bu risâle Muhammed Hasan Âlü Yâsîn tarafından neşredilmiştir (Nefâʾisü’l-maḫṭûṭât içerisinde, Necef 1371/1952, s. 1-21; Bağdad 1963, s. 85-108; ayrıca müstakil olarak Bağdad 1372/1953).

2. Kitâbü’l-Fuṣûl fi’n-naḥv (fi’l-ʿArabiyye). Esere Mecdüddin İbnü’l-Esîr el-Bedîʿ fî ʿilmi’l-ʿArabiyye adlı bir şerh yazmıştır (şerhin farklı bir ismi için bk. İbn Hallikân, IV, 141). Nâciye Muhammed Abdürrâzık Ades, eseri Kitâbü’l-Fuṣûl fi’l-ʿArabiyye adıyla yüksek lisans tezi olarak tahkik edip yayımlamış (Amman 1401/1981), kitap ayrıca Fâiz Fâris tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1409/1988).

3. el-Fuṣûl fi’l-ḳavâfî. Arap şiirinde kafiyeyle ilgili çeşitli meselelerin incelendiği bir risâle olup İbnü’d-Dehhân’ın hayatı ve eserlerine dair bir mukaddime ve çeşitli notlarla birlikte Sâlih b. Hüseyin el-Âid tarafından yayımlanmıştır (Mecelletü Câmiʿati’l-İmâm Muḥammed b. Suʿûd el-İslâmiyye, XVI [Riyad 1417/1996], s. 193-270).

4. el-Ġurre fî şerḥi’l-Lümʿa. İbn Cinnî’nin nahve dair el-Lümaʿının şerhi olan eserin bazı kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (Kahire el-Hizânetü’t-Teymûriyye, Nahiv, nr. 171; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1495; Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 949).

5. Şerḥu ebniyeti Sîbeveyhi. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ında geçen morfolojik yapı ve kalıpların izahına dair olan eseri Hasan Şâzelî Ferhûd neşretmiştir (Riyad 1987).

6. Kitâbü Şerḥi’d-Dürûs fi’n-naḥv (Basṭü’n-nüfûs fî şerḥi’d-Dürûs). Müellifin günümüze ulaşmayan eserinin şerhi olup İbrâhim Muhammed Ahmed el-İdkâvî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1411/1991).

7. ed-Dürûs fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2031; Gotha, Landes Bibliothek, nr. 358/1).

8. Şerḥu’l-Îżâḥ. Ebû Ali el-Fârisî’ye ait eserin şerhi olup eş-Şâmil adıyla da anılır (İbnü’l-Kıftî, II, 50; Yâkūt, XI, 221).

9. el-Ḳaṣîde fî ʿavîṣi’l-iʿrâb. İbn Habbâz el-Mevsılî’nin bu kasideye yazdığı el-Ferîde fî şerḥi’l-Ḳaṣîdeti’lletî enşeʾehâ Saʿîd İbnü’l-Mübârek (İbnü’d-Dehhân en-Naḥvî) fî ʿavîṣi’l-iʿrâb adlı şerhi Abdurrahman b. Süleyman el-Useyman yayımlamıştır (Kahire 1410/1990).

10. Bâbü’l-hicâʾ. İmlâ esaslarına dair olan eseri Fâiz Fâris neşretmiştir (İrbid 1406/1986).

11. el-Muḫtaṣar fi’l-ḳavâfî (yazma nüshası için bk. C. Zeydân, Âdâb, III, 41).

12. er-Risâletü’s-Saʿdiyye fi’l-meʾâḫiẕi’l-Kindiyye mine’l-meʿâni’ṭ-Ṭâʾiyye (el-Meʾâḫiẕü’l-Kindiyye). Mütenebbî’nin Ebû Temmâm ve Buhtürî’nin şiirlerinden yaptığı intihale dair olan eser üzerine Ziyâeddin İbnü’l-Esîr tarafından el-İstidrâk adıyla yazılan reddiyenin yazma nüshası Köprülü Kütüphanesi’ndedir (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1204).

İbnü’d-Dehhân’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: ed-Dürûs fi’n-naḥv, Tefsîrü’l-Ḳurʾân, Tefsîrü’l-Fâtiḥa, Tefsîrü’l-İḫlâṣ, İzâletü’l-mirâʾ fi’l-ġayn ve’r-râʾ, Dîvânü resâʾil, Zehrü’r-riyâż, Kitâbü’r-Riyâża, Şerḥu beytin li-Ṣâliḥ b. Rüzzîk, el-Ġunyetü fi’ḍ-Ḍâd ve’ẓ-ẓâʾ, Kitâb fi’l-künâ, Ḳitâbü’l-Ḳānûn fi’l-luġa, el-Maʿḳūd fi’l-maḳṣûr ve’l-memdûd, en-Nüket ve’l-işârât ʿalâ elsineti’l-ḥayvânât, Taḳvîmü’n-naẓar.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 8-9 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.