https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-keyyal
863’te (1459) doğdu. Ticaretle uğraştığından İbnü’l-Keyyâl (Keyyâl) lakabı ile şöhret buldu. Kendisine “ez-Zehebiyyü’s-sagīr” dendiği de belirtilmektedir. Ticarette işleri kötü gidince ilme yöneldi. Kendisinden uzun yıllar istifade ettiği hocası, Hanbelî iken Şâfiî mezhebine geçen Burhâneddin İbrâhim b. Muhammed en-Nâcî’dir. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i ile kendi eserlerini ondan okudu. Hocasının vefatından sonra yerini aldı; Şam Emeviyye Camii’nde uzun yıllar hadis okuttu ve vaaz etti. Mescid-i Aksâ, Câmiu’l-Cevze ve Sâbûniyye’de de vâizlik ve hatiplik görevinde bulundu. Hitabet alanındaki başarısı sebebiyle “Hatîb” lakabıyla anıldı. Oğullarından fakih Şemseddin İbnü’l-Keyyâl Şam’da Şâfiî kadılığı yapmıştır.
İbnü’l-Keyyâl, İskâf diye bilinen Şeyh Ömer el-Ukaybî’ye bağlı müridlerin sokaklarda cehrî zikir yapmalarını doğru bulmadığını söylediğinden şeyhi seven bazı kimseler ona düşman oldular. Sabah namazı için Emeviyye Camii’ne giderken iki mürid yolunu keserek kendisini dövdü. Vücudu ağır şekilde hırpalanan İbnü’l-Keyyâl 8 Rebîülevvel 929’da (25 Ocak 1523) vefat etti ve Bâbüssagīr Kabristanı’na defnedildi. İbn Tolun, İbnü’l-Keyyâl’in el-Cevâhirü’z-zevâhî ve el-Encümü’ẓ-ẓevâhir adlı eserlerini gördükten sonra onun Arapça bilgisinin az olduğu kanaatine vardığını ifade etmiştir (Gazzî, I, 165). el-Kevâkibü’n-neyyirât’ta diğer müelliflerden iktibas ettiği kısımları kendi ifadesi gibi sunduğu şeklindeki tesbit de (İbnü’l-Keyyâl, neşredenin girişi, s. 39) İbn Tolun’u teyit etmektedir.
Eserleri. İbnü’l-Keyyâl’in günümüze ulaştığı bilinen tek eseri el-Kevâkibü’n-neyyirât fî maʿrifeti men iḫtelaṭa mine’r-ruvâti’s̱-s̱iḳāt adını taşımaktadır. Eserde, başta Kütüb-i Sitte râvileri olmak üzere ömürlerinin sonuna doğru hâfızaları zayıfladığı için bildiklerini karıştırdıkları veya unuttukları ileri sürülen yetmiş kadar sika râvinin biyografileri alfabetik olarak ele alınmıştır. Bağdat’ta el-Mektebetü’l-Kādiriyye’de bulunan (nr. 1238 [1722]) müellif hattı olması muhtemel tek nüshasını esas alarak eser üzerinde yüksek lisans tezi hazırlayan (1397/1977, Câmiatü Ümmi’l-kurâ külliyyetü’ş-şerîa ed-dirâsâtü’l-ulyâ eş-şer‘iyye [Mekke]) ve daha sonra eseri yayımlayan (Mekke-Dımaşk-Beyrut 1401/1981) Abdülkayyûm Abdürabbinnebî, bu biyografiler arasına alınması gereken başka isimler de bulunduğunu, müellifin, güvenilir olup olmadığı tartışılan bazı kimseleri hâfıza kaybına uğramadan önce sika gibi gösterdiğini, konuyla ilgili çok az kaynağa başvurduğunu, naklettiği görüşlerin kime ait olduğunu açıklamadığından bunların kendi görüşü imiş gibi anlaşıldığını belirtmiştir. Eser, bu neşrin metni esas alınmak suretiyle Kemâl Yûsuf el-Hût (Beyrut 1407/1987), Hamdî Abdülmecîd es-Silefî (Kahire 1401; Beyrut 1407) ve Ömer b. Garâme el-Amravî (Beyrut 1415/1995) tarafından da neşredilmiştir.
İbnü’l-Keyyâl’in bunun dışında vaaz ve irşad konusunda Ḥayâtü’l-ḳulûb ve neylü’l-maṭlûb, ayrıca Esne’l-maḳāṣıd fî maʿrifeti ḥuḳūḳı’l-veled ʿale’l-vâlid, el-Cevâhirü’z-zevâhî, el-Encümü’ẓ-ẓevâhir fî taḥrîmi’l-ḳırâʾati bi-lüḥûni ehli’l-fısḳ ve’l-kebâʾir adlı eserlerinin bulunduğu, Şehredâr b. Şîrûye ed-Deylemî’nin Müsnedü’l-Firdevs bi-meʾs̱ûri’l-ḫiṭâb’ının tahrîcini yaptığı kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Keyyâl, el-Kevâkibü’n-neyyirât (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî), Dımaşk 1401/1981, neşredenin girişi, s. 23-53.
İbn Tolun, Müfâkehetü’l-ḫillân fî ḥavâdis̱i’z-zamân (nşr. Muhammed Mustafa), Kahire 1962, II, 63.
Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, I, 165-167.
Şerefeddin Mûsâ b. Yûsuf el-Ensârî, Nüzhetü’l-ḫâṭır ve behcetü’n-nâẓır, Dımaşk 1991, I, 150.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 164.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 231.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 131.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 41.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 49.
Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, III, 1398-1400.
İbrâhim ed-Derûbî, “Maḫṭûṭâtü’l-Mektebeti’l-Ḳādiriyye”, MMİIr., VI (1375), s. 225.
