İBNÜ’l-MÜSTEVFÎ

Şevval 564’te (Temmuz 1169) Erbil’de doğdu. Hîre Kralı Nu‘mân b. Münzir’in soyundan olup dedesi ve babasıyla amcası Ebü’l-Hasan Safiyyüddin Ali b. Mübârek Erbil’de devletin malî işlerini yürüten Dîvân-ı İstîfâ’da başkan (müstevfî) olarak görev yapmıştır. İbnü’l-Müstevfî Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf el-Bahrânî ve Mekkî b. Reyyân el-Mâkisînî’den kıraat ve edebiyat tahsil etti. Ebû Yâsir Abdülvehhâb b. Hibetullah, Mübârek b. Tâhir el-Huzâî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Yâkūt el-Hamevî, Şehâbeddin es-Sühreverdî, İbnü’d-Dübeysî gibi âlimlerden hadis öğrenip icâzet aldı. Uzun yıllar süren öğrenim hayatı sonunda hadis ve hadis ilimleri, lugat, edebiyat, tarih alanlarında ve hesapta uzmanlaştı. Ebû Nasr Şemseddin İbnü’ş-Şîrâzî, Münzirî, İbnü’ş-Şa‘‘âr ve İbn Hallikân ondan istifade edenlerden bazılarıdır.

İbnü’l-Müstevfî, İslâm öncesi Arap tarihi alanında önemli bir mevkiye sahipti. Devrinin önde gelen şairlerinden biri olduğu için evi ilim ve edebiyat çevrelerinin tartışmalar yaptığı bir merkez durumundaydı. Geniş kültürü sayesinde Dîvânü’l-evkāf, Dîvân-ı İnşâ ve Dîvân-ı İstîfâ reisliği gibi görevlere getirildi. 629’da (1232) Erbil Atabegi Muzafferüddin Kökbörî’ye vezir oldu ve onun 630 (1233) yılında ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. Bu tarihten itibaren uzlete çekilip öğretim ve telifle uğraştı. Daha sonra Abbâsî Halifesi Müstansır-Billâh’ın yakın dostluğunu ve ilgisini kazanan İbnü’l-Müstevfî, onun özel kütüphanesindeki pek çok eseri inceleme imkânı buldu. Moğollar 634’te (1236-37) Erbil’e hücum edip halkı kılıçtan geçirmeye başlayınca Erbil Kalesi’ne sığındı; Moğollar’ın geri çekilmek zorunda kalması üzerine Musul’a yerleşmeye karar verdi. Musul Atabegi Bedreddin Lü’lü’ onu büyük bir merasimle karşılayıp hazırlattığı eve yerleştirdi ve kendisine devlet hazinesinden maaş bağladı. Son derece zeki, mütevazi, cömert, ibadete düşkün, faziletli bir kişi olan ve “el-vezîr es-sâhib” diye anılan İbnü’l-Müstevfî 5 Muharrem 637’de (7 Ağustos 1239) Musul’da vefat etti. Zamanın şairleri onun için pek çok mersiye kaleme almışlardır.

Eserleri. 1. Nebâhatü’l-beledi’l-ḫâmil bi-men veredehû mine’l-emâs̱il (Târîḫu İrbil). Erbil tarihine dair yegâne kitap olup yazılı belgelerin yanı sıra bizzat müellifin görüp işittiklerine dayalı olarak telif edilmiştir. Eserdeki pek çok biyografi hakkında diğer kaynaklarda bilgi bulunmaması, çeşitli edebî metinleri ve şiirleri, Hz. Peygamber’in hücre-i saâdetinin inşasıyla ilgili başka eserlerde rastlanmayan bilgileri ihtiva etmesi kitabın önemini arttırmaktadır. Tamamı dört cilt olduğu belirtilen eserin günümüze ulaşan II. cildi Sâmî es-Sakkār tarafından yayımlanmıştır (I-II, Bağdad 1980).

2. en-Niẓâm fî şerḥi şiʿri’l-Mütenebbî ve Ebî Temmâm (nşr. Halef Reşîd Nu‘mân, I-V, Bağdad 1989-1992).

3. Muḫtaṣaru Ṭabaḳāti’ş-şuʿarâʾ. İbnü’l-Mu‘tezz’in eserinin muhtasarıdır (Ṭabaḳâtü’ş-şuʿarâʾ, neşredenin girişi, s. 6-7; Brockelmann, I, 130).

Kaynaklarda, İbnü’l-Müstevfî’nin ayrıca bir divanı ve Zemahşerî’nin el-Mufaṣṣal’ındaki beyitleri şerhedip eleştirdiği İs̱bâtü’l-Muḥaṣṣal fî nisbeti ebyâti’l-Mufaṣṣal (el-Muḥaṣṣal ʿalâ ebyâti’l-Mufaṣṣal) adlı iki ciltlik bir çalışmasıyla Sırrü’ṣ-ṣanʿa ve Ebû Ḳumâş adlı edebiyatla ilgili eserleri bulunduğu zikredilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 162 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.