İBNÜ’s-SALÂH, Ebü’l-Fütûh

Hayat hikâyesini anlatan eserlerde genellikle Hemedanlı olduğu kaydedilmekteyse de İbnü’l-Kıftî Sümeysât’ta (Samsat) doğduğunu belirtir (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 279). İlk tahsilini doğduğu yerde tamamladıktan sonra Bağdat’a gidip mantık, matematik ve tıp başta olmak üzere çeşitli ilim dallarında öğrenim gördü; ancak matematikçi Ebü’l-Hakem el-Endelüsî (Hakîm el-Mağribî) dışındaki hocalarının kimliği bilinmemektedir. Emîr Hüsâmeddin Timurtaş’ın daveti üzerine Mardin’e giderek onun yakın dostları arasına katılan İbnü’s-Salâh bir süre orada ikamet etti ve muhtemelen bir yandan emîrin özel hekimliğini yaparken bir yandan da onun için bir kütüphane kurdu. Bu sırada felsefe dersleri veriyordu ve Fahreddin el-Mardînî de talebeleri arasındaydı. Daha sonra Dımaşk’a giderken Musul’a uğradığında Emîr Nûreddin Zengî’ye takdim edildi ve ondan büyük saygı gördü. Dımaşk’a varınca tabip Ebü’l-Fazl İsmâil b. Ebü’l-Vakār’ın evinde kaldı; bu esnada orada bulunan hocası Ebü’l-Hakem el-Mağribî ile yeniden görüştü. 548 (1153) yılında Dımaşk’ta öldü ve Bânyâs nehri kenarındaki Sûfiye Mezarlığı’na defnedildi.

İbnü’s-Salâh mantık, felsefe, matematik, astronomi ve tıp gibi aklî ilimlerde iyi yetişmiş bir âlim filozof idi; İbn Ebû Usaybia’nın ondan felsefî ilimlerin inceliklerine vâkıf bir hakîm olarak bahsetmesi de bunu göstermektedir (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 638, 639). Eserleri incelendiğinde İbnü’s-Salâh’ın, kendisinden önceki felsefî ve ilmî birikime vukufu kadar bu birikimi değerlendirip tam bir bilimsel metotla eleştirebilecek yetkinliğe de sahip olduğu görülür. Eserlerinde özellikle mantık, matematik ve tabîiyyât konularında Aristo, Batlamyus, Abdurrahman es-Sûfî, Ebü’r-Reyhân el-Bîrûnî, İbn Sînâ ve İbnü’l-Heysem gibi pek çok âlim ve filozofu eleştirerek onların tanım ve açıklamalarına ilimler tarihi açısından önemli itirazlar yöneltmiştir.

Eserleri. 1. Sebebü’l-ḫaṭaʾ. Batlamyus’un el-Mecisṭî’sinin (Almagest) VII ve VIII. makalelerindeki cetvelleri düzeltmek amacıyla kaleme alınan eserde yıldızların koordinatlarını tayin ederken düşülen hatalar incelenmekte ve çeşitli nüshalar karşılaştırılarak istinsahlar sırasında meydana gelen yanlışlıklar gösterilmektedir. Eser Paul Kunitzsch tarafından bir değerlendirme yazısı ve Almanca çevirisiyle birlikte neşredilmiştir (Göttingen 1975).

2. Cevâb ʿan burhân. Öklid’in Elementler’inin VII. makalesinde sayılar ve matematiksel önermelerle ilgili olarak ortaya konulan bazı görüşlerin tartışıldığı ve bu çerçevede İbnü’l-Heysem’in eleştirildiği risâleyi Gregg de Young bir giriş yazısı ve İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (Frankfurt 1994).

3. Şerḥu Faṣl. Aristo’nun Kitâbü’l-Burhân’ının ikinci makalesinin sonunda yer alan bir bölümün şerhidir. Bazı mantık terimlerinin ele alındığı ve bunlarla ilgili örneklerin tartışıldığı eserde, şerhedilen metnin Mettâ b. Yûnus tarafından Arapça’ya yapılan hatalı çevirisine ve İbn Sînâ’nın yanlış anlamasına işaret edilerek bunların tashihine çalışılmaktadır. Mübahat Türker-Küyel tarafından bir giriş yazısı ve Türkçe çevirisiyle birlikte neşredilmiştir (Ankara 1971).

4. eş-Şeklü’r-râbiʿ min eşkâli’l-ḥamlî. Mantık konusunda olan eseri Nicholas Rescher İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (Pittsburg 1966).

5. Beyânü’l-ḫaṭaʾ. Aristo’nun Fi’s-semâʾ ve’l-ʿâlem adlı eserinin III. makalesinde yer alan unsurların şekli olmadığı tarzındaki görüşünün ve daha sonra Themistius ve Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib gibi şârihlerin bu görüşe getirdikleri açıklamaların eleştirildiği risâle Mübahat Türker-Küyel tarafından bir giriş ve Türkçe çevirisiyle birlikte neşredilmiştir (Ankara 1964).

6. Keyfiyyetü tasṭîḥi’l-basîṭi’l-kürî (Brockelmann, I, 857).

7. Dû Mesʾele-i Hendesî. Geometriyle ilgili iki meseleye ayrılan eserin Heinrich Suter tarafından bilimsel incelemesi yapılmıştır (“Einige geometrische Aufgaben bei arabischen Mathematikern”, Bibliotheca Mathematica, VIII [Stockholm 1907-1908], s. 30-33).

8. Îżâḥu’l-Burhân. Ebû Saîd Câbir b. İbrâhim es-Sâbî’nin geometri konusundaki eserine yapılmış bir hâşiyedir (Sezgin, V, 254).

9. Îżâḥu ġalaṭi Ebî ʿAlî İbni’l-Heys̱em. Öklid’in Elementler’inin X. makalesinde yer alan ilk figürle (şekl) ilgili olarak İbnü’l-Heysem’in eleştirildiği bir risâledir (a.g.e., V, 371).

10. Beyânü mâ vehime fîhi Ebû ʿAlî İbni’l-Heys̱em. İbnü’l-Heysem’in eş-Şükûk ʿalâ Öḳlîdis adlı eserindeki bazı görüşlerini eleştirmek amacıyla kaleme alınmıştır (a.g.e., V, 370).

11. Mâ ẕekerehû Baṭlamyus. Batlamyus’un astronomi konusundaki fikirleri hakkında olup bilinen tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir (III. Ahmed, nr. 3415/15).

12. Tezyîfü muḳaddemâti maḳālâti Ebî Sehl el-Kûhî. Ebû Sehl el-Kûhî’nin matematiğe dair yazmış olduğu bir risâleye yöneltilen eleştirileri ihtiva etmektedir (a.g.e., V, 320).

13. Keşfü’ş-şübhe. Öklid’in Elementler’inin XII. makalesinde yer alan on dördüncü figür üzerine bazı matematikçilere sorulan bir problem hakkındadır.

14. Beyânü mâ vehime fîhi Ebû Naṣr el-Fârâbî. el-Mecisṭî’nin bir bölümünün (V. makale, 17. bölüm) şerhiyle ilgili olarak Fârâbî’nin eleştirildiği ve ilgili kısmın yeniden şerhedildiği bir çalışmadır (Ebü’l-Kāsım Kurbânî, s. 37).

15. el-Fevzü’l-aṣġar fi’l-ḥikme (İbn Ebû Usaybia, s. 641).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 197-198 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.