İDRÎSÎ, Muhammed b. Abdülazîz

568 (1173) yılında Yukarı Mısır’daki (Saîd) Kūs şehrinde doğdu. Fas İdrîsî şeriflerinden olan babası Fas’tan Mısır’a göç etmiş ve Kūs’un Fâvyaîş köyüne yerleşmişti. Burada başladığı öğrenimini Kahire’de tamamlayan İdrîsî tarih, hadis, edebiyat ve nesep ilmi sahalarında kendini yetiştirdi. Günümüze ulaşan tek eseri Envâru ʿulüvvi’l-ecrâm’da başta babası Abdülazîz olmak üzere Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed es-Silefî, Abdüllatîf el-Bağdâdî, Ebû Muhammed İbnü’l-Cevzî ve Fâtıma bint Sa‘d el-Hayr’ı hocaları arasında zikretmektedir. En meşhur talebeleri ise Ebû Sâdık b. Reşîdüddin el-Attâr, Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî ve Ahmed b. Yûsuf el-Erbilî’dir.

Kahire’de Ömeriyye Medresesi’nde müderrislik yapan İdrîsî döneminin önemli muhaddislerinden sayılır. Ancak bu konuda eseri olup olmadığı bilinmemektedir. Günümüze sadece Mısır piramitleriyle ilgili eseri ulaştığından tarihçilik yönüyle meşhur olmuştur. Şahsen tanıdığı ve piramitlerle ilgili eserinden önemli ölçüde faydalandığı İbn Memmâtî’ye yakınlığının onu bu konu üzerinde çalışmaya sevkettiği söylenebilir. İdrîsî Kahire’de vefat etti.

Kendisine Mısır piramitleri tarihçisi unvanını kazandıran Envâru ʿulüvvi’l-ecrâm fi’l-keşf ʿan esrâri’l-ehrâm adlı eserini İdrîsî, 623 (1226) yılında Abbâsî Halifesi Zâhir-Biemrillâh’ın Eyyûbî Sultanı el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’e gönderdiği elçilik heyetinin başında bulunan Ebû Muhammed İbnü’l-Cevzî ve arkadaşlarının isteği üzerine telif etmiştir. Müellif, onların bu arzusunu yerine getirmek için, daha önce kaleme aldığı Mısır tarihiyle ilgili üç eserinden derleme yaparak bu kitabı hazırladığını söyler (Envâru ʿulüvvi’l-ecrâm, s. 2-4, 113). İdrîsî Mısır tarihiyle ilgili Arapça kaynaklardan da istifade etmiştir. Saîd b. Ebû Meryem Hakem’in (İbn Ebû Meryem) Târîḫu ḳudûmi’l-Meʾmûn Mıṣr’ı, Ebû Zeyd el-Belhî’nin Ṣuverü’l-eḳālîm’i (Taḳvîmü’l-büldân), Ebû Abdurrahman el-Utekī’nin et-Târîḫu’l-câmiʿi, Kudâî’nin Kitâbü Ḫıṭaṭı Mıṣr’ı ile İbn Zûlâk ve Ömer b. Muhammed b. Yûsuf el-Kindî’nin eserleri müellifin kaynaklarının başında gelmektedir. Günümüze ulaşmayan bu çalışmaların yanında Kitâbü’l-Cevhereti’l-yetîme fî aḫbâri Mıṣr el-ḳadîme, Kitâbü Maṭlaʿi’ṭ-ṭâliʿi’s-saʿîd fî aḫbâri’ṣ-Ṣaʿîd, Kitâbü’l-Edvâr ve’l-feterât (a.g.e., s. 4 vd., 52) adlı eserlerle İbrâhim b. Vasîfşâh’ın Târîḫ’inden, Ebü’s-Salt ed-Dânî ve İbn Memmâtî’nin piramitler hakkındaki risâlelerinden de faydalanmıştır.

İdrisî’nin kitabı, piramitler hakkında sistematik ve muhtevalı bilgiler ihtiva eden ilk Arapça eserdir. Bir mukaddime ile yedi bölümden oluşan kitabın birinci bölümünde müellif, eskiden yaşamış olan milletlerin bıraktıkları eserleri incelemenin ve bunlardan ders almanın önemine temas etmiş, ikinci bölümde piramitleri ziyaret eden peygamberler, sahâbîler, halifeler, yöneticiler ve âlimlerden bahsetmiş, üçüncü bölümde piramitlerin bulunduğu bölgenin topografisi ve piramitlere ulaşan yollar hakkında bilgi vermiştir. Diğer bölümlerde sırasıyla piramitlerin inşa tarihi, yapı malzemeleri, piramitlerin içindeki gizli hazinelerden bahsetmiş, son bölümde ise piramitler hakkında yazılan şiirleri aktararak bunların açıklamasını yapmıştır.

Altı nüshası günümüze ulaşan eserin (bulundukları kütüphaneler için bk. Envâru ʿulüvvi’l-ecrâm, neşredenin girişi, s. 16) en eski yazması Manchester’dadır (John Rylands Library, MS, nr. 262). Abdülkādir el-Bağdâdî (ö. 1093/1682) kitabın okunamayacak hale gelmiş bir nüshasını bulmuş, bu nüshayı tashih ederek el-Maḳṣadü’l-merâm fî ʿacâʾibi’l-ehrâm adını verdiği eserini kaleme almıştır. Bu eserin Bağdâdî’nin oğlu Muhammed tarafından yazılan nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 2733). Kitap önce Ursula Sezgin tarafından Manchester nüshasından tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır (Frankfurt 1988). Nâşir, diğer beş yazmanın Bağdâdî’nin kullandığı nüshadan istinsah edildiği kanaatindedir (Envâru ʿulüvvi’l-ecrâm, neşredenin girişi, s. 9). Ulrich Haarmann, eserin Princeton nüshasını esas alıp diğer beş nüsha ile karşılaştırmak suretiyle tenkitli neşrini yapmıştır (Beyrut 1991). İdrîsî’nin ayrıca el-Müfîd fî ẕikri men deḫale’ṣ-Ṣaʿîd adlı tamamlanmamış bir kitabının olduğu kaydedilmektedir (Ca‘fer b. Sa‘leb el-Üdfüvî, s. 536).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 492 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.