INSTITUT für GESCHICHTE der ARABISCH-ISLAMISCHEN WISSENSCHAFTEN

Kurumun temelleri 1978’de, Suudi Arabistan Kral Faysal Vakfı tarafından Prof. Fuat Sezgin’e verilen para ödülünün yanında, aralarında on dört Arap ülkesinin de bulunduğu kuruluşların desteğiyle tesis edilen vakıf tarafından atılmış, Frankfurt Johann Wolfgang Goethe Üniversitesi’ne bağlı olarak 18 Mayıs 1982 tarihinde enstitünün açılışını yapan Sezgin kurumun fahrî müdürlüğünü başından bugüne kadar yürütmüştür. Kuruluş amacı, İslâm kültürünün bilimler tarihi içinde hak ettiği konumu ortaya çıkarmak ve araştırmalarla tanıtmak şeklinde ifade edilmiştir. İslâm bilimler tarihinin araştırılması için İslâm âlimlerinin bilim tarihindeki konumunun belirlenmesi, Arapça eserlerin yayımlanarak Avrupa dillerine çevrilmesi ve bir ihtisas dergisinin çıkarılması enstitünün hedefleri arasındadır. Bunun yanında İslâm bilimler tarihi alanında araştırmacı ve eğitimcilerin yetiştirilmesi, merkezî ihtisas kütüphanesinin tesisi ve Arapça yazma eserlerin mikrofilm arşivinin oluşturulması, çeşitli yerlerden öğretim üyeleri ve diğer araştırmacıların araştırma yapmak üzere enstitüye davet edilmeleri de amaçlanmıştır.

1984’te yayımlanmaya başlanan, düzenli olmamakla beraber yıllık çıkarılan Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften adlı dergi 2014’te XXI. cilde ulaşmış olup yayımı devam etmektedir. Dergide çeşitli kütüphanelerdeki Arapça yazmaların durumuna, tanıtılmasına ve enstitünün etkinliklerine dair yazılar bulunmakta, makaleler Arapça, İngilizce, Fransızca ve Almanca yayımlanmaktadır; Avrupa dillerinde çıkanlara Arapça özet veya içindekiler kısmı eklenmiştir. Kurumun en tanınmış ve en çok kullanılan yayını Fuat Sezgin’in on beş cildi çıkmış olan Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS) adlı kitaptır. Enstitü bir kısım yayınlarını metinler ve araştırma eserleri (Seri A), şarkiyatçıların eski çalışmalarının yeniden basılması (Seri B), Arapça yazmaların tıpkıbasımı (Seri C) ve kartografya türüne dair eserler (Seri D) olmak üzere dört dizi altında toplamıştır.

Enstitünün kuruluşundan hemen sonra çok geniş kapsamlı, henüz tamamlanmamış bir proje başlatılmıştır. Bu proje, nüshası nâdir bulunan birincil kaynakların tıpkıbasımının yapılmasını, haklarında gerçekleştirilen bilimsel araştırmaların tercümesini, söz konusu yazmaların sistemli şekilde tertiplenmesini içermektedir. Proje kapsamında günümüze kadar 318 ciltlik Islamic Geography (1992-2010), yetmiş dokuz ciltten oluşan The Islamic World in Foreign Travel Accounts (1994-1997), 114 ciltlik Islamic Mathematics and Astronomy (1997-2009), 100 ciltlik Islamic Medicine (1995-2004), 120 ciltlik Islamic Philosophy (1999-2000), yedi ciltlik The Science of Music in Islam (1997-2011), doksan ciltlik Natural Sciences in Islam (2000-2002), beş ciltlik Numismatics of the Islamic World (2003-2004), altmış ciltlik Historiography and Classification of Science in Islam (2006-2007) ve on altı ciltlik Islamic Architecture (2007-2010) adlı külliyatlar yayımlanmıştır.

Yine yayın projeleri kapsamında belirli Arapça yazma eserler İngilizce ve Arapça takdim yazılarıyla birlikte neşredilmiştir. Bunların arasında günümüze kadar bilinmeyen, erişimi zor veya henüz basılmamış birçok Arapça yazma eseri içeren 171 ciltlik yayım da vardır (Series C, Facsimile Editions of Arabic Manuscripts). Bu ciltler tıp, eczacılık, veteriner hekimliği, astronomi, matematik, ekonomi, astroloji, Arap edebiyatı, felsefe, bilim tarihi, coğrafya, tarım, nişancılık, avcılık, müzik ve Kur’an ilimlerine dair yazma eserlerden meydana gelmektedir. Yine önemli projelerden biri çerçevesinde 1990’dan beri Arap dil bilimi ve İslâm bilimleri alanında mevcut Almanca literatürün bibliyografyası yirmi yedi cilt halinde basılmıştır. Enstitü bugüne kadar (2014) toplam 1300 cildin üzerinde yayın yapmış olup bu yayınlar halen devam etmektedir.

Enstitünün kütüphanesinde 25.000 cildin üzerinde kitap, 200 kadar Arapça yazma eser ve 7000 kadar el yazmasının mikrofilmleri bulunmaktadır. Aynı zamanda burada beşerî ilimler ve fen bilimlerine dair önemli Arapça metinler ve çalışmalar, dünya çapında Arapça yazma eserlere dair katalogların koleksiyonu, şarkiyat, İslâm araştırmaları ve bilim tarihi alanlarında Avrupa dillerinde ve Arapça’da yayımlanmış dergiler yer almaktadır. Kütüphane, bilhassa Arap-İslâm coğrafyasıyla ilgili eserler bakımından seçkin bir başvuru merkezi konumuna gelmiştir. Bu koleksiyon Avrupa tarihiyle ilgili harita ve atlaslarla da zenginleştirilmiştir.

Kurumun açılışından sonra, kaynaklardaki açıklama ve çizimlerden yahut korunmuş örneklerden yola çıkarak İslâm âleminde icat edilen ya da Grek ve diğer geç antik kültürlerden aktarılan teknik ve bilimsel araç gereçleri yeniden oluşturma fikri doğmuştur. Bu çerçevede hiç bilinmeyen veya henüz yayımlanmamış kaynakları neşretme, inceleme ve bunları araştırmacıların hizmetine sunma çalışmalarının yanında, İslâm kültür dünyasının ilk sekiz asırlık döneminde icat edilen veya başka kültürlerden alınıp geliştirilen aletlerin -yazılı kaynaklardan hareketle- bir kısmı kendi atölyesinde, bir kısmı dışarıda yaptırılan 800’den fazla örnek enstitünün müzesinde sergilenmektedir. Astronomi, geometri, fizik, optik, coğrafya, kimya, denizcilik, tıp, mimarlık, maden bilimi ve müzik alanlarında sergilenen bu alet ve objeleri tanıtmak ve İslâm medeniyetindeki bilimsel gelişmeyi göstermek üzere Sezgin, Wissenschaft und Technik im Islam adıyla beş ciltik bir eser hazırlamış (Frankfurt am Main, 2003), bu eser Fransızca (2005), Türkçe (2007) ve İngilizce’ye (2011) tercüme edilmiştir. Bu müzenin bir örneği, 2008’de İstanbul Gülhane Parkı’nda İstanbul İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi ismiyle açılmıştır. Birleşik Arap Emirlikleri’nin Şârika (Şerce) şehrinde hükümetin desteğiyle kurulması planlanan benzer bir müze henüz yapım aşamasındadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 640-641 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.