https://islamansiklopedisi.org.tr/kasaba--olcu-birimi
Sözlükte kasaba “kamış” anlamına gelir. Kolay taşınabilmesi, ahşap gibi çalışmaması vb. sebeplerle kamıştan imal edilen bu ölçü birimine/aletine de bu ad verilmiştir. Ayrıca buna -muhtemelen bambu kelimesinden bozma- bâb da denilir. Cevâd Ali, kasabanın aslen Bâbil lehçesinde “iki saat” anlamındaki kas-pudan geldiğini ve bu sürede yürünen mesafeyi ifade ettiğini ileri sürerse de bu görüş pek inandırıcı görünmemektedir.
Sumerler’in gi, Akkadlar’ın qanû adını verdiği yaklaşık 3,06 metrelik ölçü birimi kasabaya tekabül ediyor olmalıdır. Mısır’da Firavunlar devrinden beri özellikle arazi ölçümünde kullanılan kasabanın değeri zaman içinde değişiklik göstermiştir. Astronomi bilgini Mahmud Bey’e göre Roma hâkimiyeti zamanındaki değeri yaklaşık 3,94 m. idi (JA, I [1873], s. 86). Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, kasabanın 60 arşınlık eşlin (habl) onda birine yani 6 hâşim arşınına (= 8 el arşını), hâşim arşınının da m$1\frac{1}{3}$ el arşınına denk olduğunu söyler. Hâşim arşını 8 Bağdat kabzasına, kabza ise her biri 6 arpalık 4 parmağa eşitti (Sauvaire, VIII [1886], s. 526). Matematikçi Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Irak ve İran’daki arazi ölçümüne dair şu bilgileri vermektedir: Sevâd, Basra, Ahvâz ve Fars bölgelerinde araziler 6 zirâu’l-misâha uzunluğundaki kasaba veya onun on katına denk olan silsile ile ölçülür. Bağdat ve Sevâd’da kullanılan ve hâşim arşını veya melik arşını da denen zirâu’l-misâha kendi kabzasıyla 6, el arşınının kabzasıyla 8 kabzaya eşittir. Fars ile Horasan civarında kullanılan kasaba, her biri 1,5 demir arşınına denk olan 3 mâbehrâm arşınına eşittir. Irak’ta kasabaya bâb adı verilir. Bâb 6 arşına, arşın ise her biri 4 parmaklık 6 kabzaya muadildir. Mâverdî ve Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ da kasabanın 6 arşına tekabül ettiğini belirtirler. Kemâleddin el-Fârisî ve İbnü’l-Havvâm, 1 kasaba = 6 hâşim arşını = 8 el arşını = m$7\frac{1}{9}$ demir arşını = 48 kabza = 192 parmak = 1152 arpa = 6912 kıl eşitliğini verirler. Şeyhürrabve ed-Dımaşkī kasabanın uzun bir insanın kulacına yani m$2\frac{2}{3}$ arşına, Kalkaşendî ise normal insanın iki kulacına denk olduğunu söyler.
Es‘ad b. Memmâtî 1 hâkim kasabasının 5 marangoz arşını, feddânın ise 400 hâkim kasaba karesi olduğunu bildirir. Bu kasabanın m$6\frac{2}{3}$ zirâu’l-kirbâsa denk düştüğü de kaydedilir (a.g.e., a.y.). Kalkaşendî ayrıca şu bilgileri verir: Mısır’da arazi ölçümünde -Fâtımî devlet başkanı Hâkim-Biemrillâh zamanında uygulamaya konması sebebiyle olmalı- “hâkim kasabası” adı verilen, Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî’nin 6 hâşim arşını, İbn Memmâtî’nin 5 marangoz arşını veya diğerlerinin 8 el arşını uzunluğunda olduğunu bildirdiği kasaba kullanılır. Aşağı Mısır’da Sendefâ isimli beldeye nisbetle sendefâviyye diye adlandırılan ve Hâkim’inkinden biraz daha uzun olan bir kasaba kullanılır. Makrîzî’ye göre Mısır’da kullanılan kasaba m$6\frac{2}{3}$ kumaş arşınına veya yaklaşık olarak 5 marangoz arşınına eşittir. İbn Tağrîberdî ise kasabanın 10 arşına denk olduğunu söyler. Kasaba için ayrıca şu değerler verilmektedir: 6 ömer arşını, m$6\frac{1}{3}$ arşın (3,884 m.), 6,5 arşın = 156 parmak = 936 arpa = 5616 katır kuyruğu kılı (sebîbe), m$7\frac{1}{7}$ kara arşın, m$7\frac{2}{3}$ el arşını, 7,5 el arşını, 7 arşın + 2 kabza + 1 başparmak, 12 kadem (a.g.e., s. 526-527; Hinz, s. 63).
Fransızlar’ın Mısır’ı istilâsı sırasında kullanımda olan 24 kabzalık büyük kasaba piramit kaidesinin kenar uzunluğunun altmışta biri, yani 231 ÷ 60 = 3,85 m. idi (M. Ziyâeddin er-Reyyis, s. 296; Hinz’in hesabına göre ise 3,99 m. [Islamische Masse, s. 63]). 1813-1814 arazi tahririnde 23 kabzalık (~ 3,69 m.) kasabalar kullanıldı. Bu arada söz konusu birim küçüldü; 1821 tahririne esas olan kasabalar 22 kabzadan (~ 3,53 m.) ibaretti. 1836 yılı civarında feddânın alanı m$333\frac{1}{3}$ kasaba2 iken kasaba 22 kabza, kabza ise yaklaşık 6,25 inç uzunluğundaydı. 1861’de bir fermanla kasabanın değeri 3,55 metreye (= 6,0933745 ez-zirâu’l-beledî) sabitlendi ve hileyi önlemek için tedavüldeki kasabaların iki ucuna resmen mühürlenmiş demir başlıklar konulması emredildi (Lane, s. 569; Cuno, s. 209-210). Nihayet Ocak 1892’de yürürlüğe giren bir genelge ile Mısır ölçü sistemi birleştirildi. Buna göre 1 kasaba 3,55 m., 1 feddân m$333\frac{1}{3}$ kasaba2 = 4200,833 m2 (yani 1000 kasaba2 3 feddân) olarak belirlendi (Mahmoud Beg, I [1873], s. 86-87; Système des mesures, s. 19). Ayrıca günümüzde Mısır’da marangoz arşınının altıda birine yani 12,5 santimetreye eşit olan bir başka kasaba da kullanılmaktadır (Hinz, s. 63).
1890’larda Suriye’de uzunluğu 3,675 m. ile 5 m. arasında değişen çeşitli kasabalar kullanılıyordu (Young, IV, 372). XVIII-XIX. yüzyıllardaki Tunus kasabası arazi ölçümünde kullanılan 31,5 parmaklık arşının 6 katına yani 3,78 metreye eşitti (Mahmûd Ferve, sy. 7-8 [1993], s. 241-242). Kasabanın as katları kulaç (bâ‘ veya kâme), arşın (zirâ), kabza; üs katları eşl, mil, fersah ve berîddir. Bunların kasabaya nisbetleri arşının çeşidine göre farklılık arzeder. Alan hesabında 100 kasaba2 1 cerîbe, 10 kasaba2 1 kafîze, 1 kasaba2 1 aşîre eşittir (ayrıca bk. ARŞIN).
BİBLİYOGRAFYA
Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, Tefsîru Risâleti Edebi’l-küttâb (nşr. Abdülfettâh Selîm), Kahire 1993, s. 146-147.
Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, el-Menâzilü’s-sebʿ (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Târîḫu ʿilmi’l-ḥisâbi’l-ʿArabî I: Ḥisâbü’l-yed içinde), Amman 1971, s. 205, 402.
Mâverdî, el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye (nşr. Ahmed Mübârek el-Bağdâdî), Küveyt 1409/1989, s. 194.
Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye (nşr. M. Hâmid el-Fıkī), Beyrut 1403/1983, s. 173.
Es‘ad b. Memmâtî, Ḳavânînü’d-devâvîn (nşr. Aziz Suryal Atiya), Kahire 1411/1991, s. 279.
Kemâleddin el-Fârisî, Esâsü’l-ḳavâʿid fî uṣûli’l-fevâʾid (nşr. Mustafa Mevâlidî), Kahire 1994, s. 312.
İbnü’l-Havvâm, el-Fevâʾidü’l-Bahâʾiyye fi’l-ḳavâʿidi’l-ḥisâbiyye, Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1292/8, vr. 84b.
Şeyhürrabve ed-Dımaşkī, Nuḫbetü’d-dehr fî ʿacâʾibi’l-ber ve’l-baḥr (nşr. A. F. Mehren), St. Petersburg 1866, s. 13.
Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, III, 442.
Makrîzî, el-Ḫıṭaṭ, I, 103.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, I, 47.
E. W. Lane, An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians Written in Egypt during the Years 1833-1835, London 1989, s. 569.
G. Young, Corps de droit Ottoman, Oxford 1906, IV, 372.
W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 63.
Cevâd Ali, el-Mufaṣṣal, VII, 624.
M. Ziyâeddin er-Reyyis, el-Ḫarâc ve’n-nüẓumü’l-mâliyye li’d-devleti’l-İslâmiyye, Kahire 1977, s. 294-298.
Système des mesures, poids et monnaies de l’Empire Ottoman et des principaux états avec de nombreux exercices et des tables de conversion, Istanbul 1988, s. 19.
K. M. Cuno, The Pasha’s Peasants: Land, Society and Economy in Lower Egypt, 1740-1858, Cambridge 1992, s. 209-210, 254-255.
Mahmoud Beg, “Le système metrique actuel d’Egypte”, JA, I (1873), s. 86-87.
M. H. Sauvaire, “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, a.e., VIII (1886), s. 525-529.
Mahmûd Ferve, “el-Meḳāyîs ve’l-mevâzîn ve’l-mekâyîl fî Tûnis ḫilâle’l-ḳarneyni’s̱-s̱âmin ve’t-tâsiʿ ʿaşer”, el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-ʿArabiyye li’d-dirâsâti’l-ʿOs̱mâniyye, sy. 7-8, Zağvan 1993, s. 241-242.
