KÂŞÎ

Kâşân’da doğdu; Fars menşeli bir aileye mensuptur. Önceleri tıpla ilgilenmesine rağmen astronomi ve matematiğe duyduğu merak asıl mesleğini ikinci plana itmesine yol açtı. Bir müddet Kâşân’da yaşadıktan sonra Irâk-ı Acem’i dolaştı ve nihayet Uluğ Bey’in davetiyle Semerkant’a yerleşerek araştırmaları için gereken malî kaynağa ve ilmî ortama kavuştu. Ancak onun daha önce astronomi üzerinde ciddi çalışmalar yaptığı, bu konuda uzmanlaştığı ve Süllemü’s-semâʾ, Muḫtaṣar der ʿİlm-i Heyʾet, Risâle der Şerḥ-i Âlât-ı Raṣad ve Nüzhetü’l-ḥadâʾiḳ gibi bazı eserlerini bu dönemde kaleme aldığı anlaşılmaktadır.

Kâşî’nin Semerkant’taki ilmî hayatı, Uluğ Bey’e olan şahsî yakınlığından dolayı medreseyle değil daha ziyade sarayla bağlantılıdır. Onun babasına gönderdiği bir mektup söz konusu ilmî çevre, Uluğ Bey ve muhtemelen kendisini Semerkant’a davet ettiren Kadızâde-i Rûmî hakkında önemli bilgiler içermektedir. Bu mektubunda Kâşî, Semerkant matematik bilginleri içinde en önde gelenin Kadızâde olduğunu belirtmekte, ancak bazı ifadelerinden kendisini onun önünde gördüğü sezilmektedir. Yine bu mektuptan Uluğ Bey’in ona çok yakınlık gösterdiği, ilmî başarılarını takdir ettiği ve tavsiyelerine önem verdiği anlaşılmaktadır. Özellikle Uluğ Bey’in rasathânesinin proje ve inşa aşamalarında Kâşî’nin yaptığı tavsiyelerin önemli rolü olmuştur (Sayılı, s. 81, 86-87, 89, 90). Bu rasathânenin başına getirilen ve Uluğ Bey’in zîcinin hazırlanmasında büyük katkıları bulunan Kâşî 19 Ramazan 832’de (22 Haziran 1429) Semerkant’ta vefat etti.

Kâşî’nin matematik ve astronomi alanlarına olan katkıları çok önemlidir. Özellikle Miftâḥu’l-ḥisâb adlı kitabı Doğu matematikçilerinin yazdıkları eserlerin zirvesi sayılır (Sâlih Zeki, I, 185-186). Bu çalışmasında Kâşî, tam sayıların köklerini almanın genel bir metodunu ortaya koymakta ve buna günümüzde Rufini-Horner metodu denilmektedir. Yine bu eserinde ortaya koyduğu ve er-Risâletü’l-muḥîṭiyye’de geniş ölçüde uyguladığı ondalık kesirlerle ilgili metodu matematiğe gerçek bir katkı olarak değerlendirilmektedir. Her ne kadar ondalık kesirler daha önce Öklîdisî ve bazı Çinli bilginlerce kullanılmışsa da bu konuyu ilk defa ayrıntılı ve sistemli bir biçimde inceleyen âlim Kâşî’dir. Onun matematikteki önemli başarılarından biri de ondalık kesirleri kullanmak suretiyle π (pi) sayısının değerini seleflerinden daha kesin bir şekilde tesbit etmiş ve 2π’yi hem altmışlı (6; 16, 59, 28, 1, 34, 51, 46, 15, 50) hem de onlu (6,2831853071795865) sayı sistemine göre vermiş olmasıdır. Kâşî ayrıca bugün Newton’un adıyla anılan binomiali (iki terimli işlem) ilk çözen matematikçidir (Q. Mushtaq, XII/2 [1989], s. 80-81). Risâletü’l-veter ve’l-ceyb adlı eserinde 1 derecelik yayın sinüsünü (sin 1°) kendine has bir metotla hesaplaması da yine onun orijinal buluşlarındandır (Sâlih Zeki, s. 185). Öte yandan Miftâḥu’l-ḥisâb’da dördüncü derece denklemleri keşfettiğini ve bu konuda müstakil bir eser kaleme alacağını söylemiş, fakat bu sözünü yerine getirmesine ömrü yetmemiştir.

Astronomi alanında Kâşî, öncelikle Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Zîc-i İlḫânî’sini güncelleştirerek Zîc-i Ḫâḳānî adıyla yeniden düzenlemiştir. Ayrıca gök cisimlerinin hacmi ve mesafeleri hakkında ince hesaplamalar yapmış, bu konuda iki alet geliştirmiştir. Bunlardan “tabaku’l-menâtık” adını taşıyanı bir gezegen ekvatoryumudur ve gezegenlerin ekliptik enlem ve boylamlarını, arza uzaklıklarını, konumlarını ve geriye dönüşlerini hesaplamak için yapılmıştır. “Levhu’l-ittisâlât” adındaki diğeri ise lineer enterpolasyon (ara değeri bulma) işleminde kullanılmaktadır. Nüzhetü’l-ḥadâʾiḳ’in Semerkant nüshasında tanıttığı bu aletler hakkında adı bilinmeyen bir yazar tarafından özel bir kitap yazılmış ve Sultan II. Bayezid’e ithaf edilmiştir (tıpkıbasım ve İng. trc. E. S. Kennedy, The Planetary Equatorium of Jamshīd Ghiyāth al-Dīn al-Kāshī [d. 1429], Princeton 1960).

Eserleri. 1. Süllemü’s-semâʾ fî ḥalli işkâlin vaḳaʿa fi’l-muḳaddimîn fi’l-ebʿâd ve’l-ecrâm. Gezegenlerin mesafe ve hacimlerinin hesaplanmasına dair olan eser vezir Kemâleddin Mahmûd’a sunulmuştur. Birçok yazma nüshasından en önemlisi Londra India Office’teki olup (nr. 755) Tahran’da taş baskısı yapılmıştır (1286).

2. Muḫtaṣar der ʿİlm-i Heyʾet (Risâle der Heyʾet). Timur hânedanından Sultan İskender’e sunulmuştur; British Museum’da bir nüshası vardır (nr. 27261).

3. Zîc-i Ḫâḳānî der Tekmîl-i Zîc-i İlḫânî. Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Zîc-i İlḫânî’sini tamamlayıcı nitelikte altı makaleden oluşmaktadır. Birçok nüshası içinde en önemlisi India Office’te kayıtlıdır (nr. 2232).

4. Risâle der Şerḥ-i Âlât-ı Raṣad. 818’de (1415) yazılarak Sultan İskender’e ithaf edilmiştir. Ancak bu şahsın Timur hânedanından Şîraz Emîri İskender mi yoksa Karakoyunlu Türkmen Beyi İskender mi olduğu tartışmalıdır. V. V. Barthold tarafından Ulugbek i ego vremya içinde neşredilen risâleyi (Petrograd 1918) Edward S. Kennedy İngilizce’ye, V. A. Shishkin Rusça’ya çevirmiştir (bk. DSB, VIII, 260).

5. Nüzhetü’l-ḥadâʾiḳ fî keyfiyyeti ṣanʿati’l-âleti’l-müsemmâ bi-ṭabaḳi’l-menâṭıḳ. Kendi icadı olan iki astronomi aletini tanıttığı eserin ilk şekli Kâşân’da 1416’da, genişletilmiş ikinci şekli 1426’da Semerkant’ta kaleme alınmıştır (a.g.e., VIII, 255, 261; krş. Stern, XXIV [1961], s. 362). Tahran’da Miftâḥu’l-ḥisâb’ın sonunda taş baskısı yapılmıştır (1306 hş.).

6. er-Risâletü’l-muḥîṭiyye. Çemberin çapa oranı, yani π sayısının değerini tesbit için yazılmıştır. Paul Luckey, Der Lehrbrief über den Kreisumfang von Gamšīd b. Mas’ūd al-Kāšī (nşr. A. Siggel, Berlin 1953) başlıklı çalışmada metni incelemiş ve Almanca’ya çevirmiştir; ayrıca Rusça’ya da tercüme edilmiştir (DSB, VIII, 261).

7. Miftâḥu’l-ḥisâb (Miftâḥu’l-ḥüssâb fî ʿilmi’l-ḥisâb). Özellikle tam sayıların kökünü alma ve ondalık kesirlerle ilgili yönünden dolayı önemli bir çalışmadır. Müellifi tarafından bir telhisi de yapılan eser Osmanlı medreselerinde ileri seviyede ders kitabı olarak okutulmuş, dördüncü makalesi Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun hocası İbrâhim Kâmî tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (DİA, XVII, 201, 246, 263-264). Tahran’da taş baskısı yapılan (1306 hş.) ve Ahmed Saîd ed-Demürdâş ve Muhammed el-Hifnî eş-Şeyh ile (Kahire 1967) Nâdir en-Nablusî (Dımaşk 1397/1977) tarafından neşredilen eser Rusça’ya da tercüme edilmiştir (DSB, VIII, 261; EI² [İng.], IV, 703).

8. Risâletü’l-veter ve’l-ceyb. Kiriş ve sinüs kavramları üzerine, özellikle sin 1°’nin değerini bulma konusunda Kâşî’nin orijinal buluşlarını ihtiva eder. Eserin en önemli şerhi Kadızâde-i Rûmî’ninki olup (Tahran 1299) Rusça’ya çevrilmiştir (DSB, VIII, 262).

Kâşî’nin diğer eserleri de şunlardır: Vücûhü ʿameli’ḍ-ḍarb fi’t-taḥt ve’t-türâb, Netâʾicü’l-ḥaḳāʾiḳ, Miftâḥu’l-esbâb fî ʿilmi’z-Zîc, Risâle der saḫt-ı usṭurlâb, Risâle fî maʿrifeti semti’l-ḳıble min dâʾireti Hindiyye (eserleriyle ilgili geniş bilgi için bk. DSB, VIII, 260-262; Kurbânî, s. 372-387).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 15-16 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.