KEREKÎ, Burhâneddin

776’da (1374) Ürdün’ün doğusundaki Kerek’te doğdu. Kur’an’ı hıfzederek başladığı tahsil hayatı boyunca pek çok eser ezberledi. Hadiste Zeynüddin el-Irâkī’nin el-Elfiyye’si, nahivde İbn Mâlik’in el-Elfiyye’si ile İbnü’l-Hâim’in Naẓmü ḳavâʿidi’l-iʿrâb’ı, kıraatte Şâtıbî’nin eş-Şâṭıbiyye diye anılan Ḥırzü’l-emânî’si onun ezberlediği ve bazılarını bizzat müelliflerinden arz yoluyla okuduğu eserler arasında yer alır. Yetiştiği dönemde birer ilim merkezi olan Kudüs, Kahire, Şam, Halîl gibi şehirlere giderek başta kıraat olmak üzere sarf-nahiv, mantık, fıkıh, hadis gibi alanlarda öğrenim gördü. Şehâbeddin İbn Müsbit ve Sirâceddin İbnü’l-Helîs’ten kırâat-i seb‘ayı, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Osman’dan kırâat-i aşereyi okudu. eş-Şâṭıbiyye’yi Fahreddin el-Bilbîsî gibi hocalara arzettikten sonra zamanla kıraat ilmindeki yetişmişliğiyle meşhur oldu.

Hac görevini yerine getiren Kerekî çeşitli zamanlarda Kahire’ye gidip geldi ve 808’de (1405) oraya yerleşti. Bir ara Emîrü’l-cüyûş çarşısında bir iş yeri açtıysa da ticareti bırakarak kadılık ve öğretim görevlerinde bulunmayı tercih etti. Abdurrahman b. Ömer el-Bulkīnî’nin ardından Kahire’de, daha sonra da Menûf’ta (829/1426) kadılık yaptı, ayrıca Kur’an ve kıraat okuttu, İbn Nasrullah Medresesi’nde ders verdi. Kerekî daha çok kıraat ve Arap dili konularında tedrisatta bulundu. Bilbîs’te ve diğer bazı yerlerde Şehâbeddin b. Esed, Zeynüddin Abdülganî el-Heytemî ve Burhânüddin el-Fâkūsî gibi şahsiyetler ondan kırâat-i seb‘a okudular. Ayrıca Cemâleddin el-Bedrânî’nin 826 (1423) yılında Saîdü’s-suadâ Hankahı’nda ondan Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi okuduğu bildirilmektedir. Kerekî 11 Ramazan 853’te (29 Ekim 1449) Kahire’de vefat etti. Sehâvî, Kerekî’nin değerli bir âlim, önde gelen bir kıraat ve Arapça üstadı olduğunu belirtmiş, ancak ahlâkî bakımdan ilim adamı kişiliğine sahip bulunmadığını, sözlerinde mübalağalı ifadeler kullandığını, İbnü’l-Cezerî’nin hocalarından birinden kıraat aldığı şeklindeki iddiası sebebiyle ağır bir şekilde eleştirildiğini ileri sürmüştür.

Eserleri. Kerekî’nin kaynaklarda zikredilen, çoğu günümüze ulaşmamış olan eserleri şunlardır:

1. el-İsʿâf fî maʿrifeti’l-ḳaṭʿi ve’l-istiʾnâf. Müellif, bir cilt olduğu zikredilen eserini Laḥẓatü’ṭ-ṭarf fî maʿrifeti’l-vaḳf adıyla ihtisar etmiş, daha sonra bu iki eserin yarısı kadar bir hacimde aynı konuyu yeniden kaleme almış ve buna da et-Tavassuṭ beyne’l-laḥẓi ve’l-isʿâf adını vermiştir.

2. el-Âletü fî maʿrifeti’l-fetḥi ve’l-imâle. Bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 346) bulunmaktadır (Salâh M. el-Hıyemî, I, 113-114).

3. Dürretü’l-ḳāriʾi’l-mecîd fî aḥkâmi’l-ḳırâʾati ve’t-tecvîd.

4. Ḥallü’r-remz fî vaḳfi Ḥamza ve Hişâm ʿale’l-hemz.

5. Nüket ʿale’ş-Şâṭıbiyye.

6. ʿUmdetü’l-muḥaṣṣıli’t-tamâm fî meẕâhibi’s-sebʿati’l-aʿlâm. Büyükçe bir cilt olduğu belirtilen eser kırâat-i seb‘aya dairdir.

7. Şerḥu’l-Elfiyye. İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sinin şerhidir.

8. İʿrâbü’l-mufaṣṣal. Kur’ân-ı Kerîm’in i‘rabıyla ilgili olup Hucurât sûresini ve ondan sonra gelen sûreleri ihtiva etmektedir.

9. Mirḳātü’l-lebîb ilâ ʿilmi’l-eʿârîb.

10. Şerḥu’l-fuṣûli’l-ḫamsîn. İbn Mu‘tî’nin el-Fuṣûlü’l-ḫamsûn adlı eserinin ilk yarısının şerhidir.

11. Muḫtaṣaru’r-Ravża. Nevevî’nin Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn’i üzerinde ribâ bahsine kadar yapılmış bir ihtisar çalışması olup bir nüshası Musul’da Mektebetü’l-evkāfi’l-âmme’de (nr. 9/34) bulunmaktadır (Sâlim Abdürrezzâk Ahmed, III, 65).

12. Şerḥu Tenḳīḥi’l-Lübâb. İbnü’l-Mehâmilî’nin Lübâbü’l-fıḳh adlı eseriyle ilgili olarak İbnü’l-Irâkī’nin Tenḳīḥu’l-Lübâb adıyla yaptığı ihtisar çalışmasının hac bahsine kadar olan kısmının şerhidir.

Brockelmann, Burhâneddin el-Kerekî’ye Fetâvî Feyziyye adıyla bir eser nisbet etmişse de (Brockelmann, II, 210) bu eserin müellifinin İbnü’l-Kerekî diye tanınan Ebü’l-Vefâ Burhâneddin İbrâhim b. Abdurrahman (ö. 922/1516) olduğu anlaşılmakta (Ziriklî, I, 39), kitabın bulunduğu Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki fiş bilgileri de (meselâ bk. Yenicami, nr. 649, 650, 651; Ayasofya, nr. 1574) bunu teyit etmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 279-280 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.