KETTÂNÎ, Muhammed b. Ca‘fer

Fas’ta doğdu. Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman el-Alevî, Ebû Abdullah İbn Sûde (Muhammed b. Abdülvâhid), Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed es-Sicilmâsî, Ebû Abdullah İbn Cellûn, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ahmed el-Bennânî ve Ebü’l-Hasan Ali b. Zâhir el-Veterî gibi âlimlerden ders aldı. Babasından yaklaşık yirmi defa Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi dinledi. Bu hocalarından ve diğer bazı hocalardan birçok hadis kitabı dinleyerek icâzet aldı, bu alanda derinleşti. 1904’te Hicaz’a seyahat etti. Habîbürrahman el-Hindî el-Medenî, Ahmed b. İsmâil el-Berzencî; Şam’da Muhammed Emîn el-Baytâr, Cemâleddin el-Kāsımî, Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî; Mısır’da Selîm el-Bişrî, Abdurrahman eş-Şirbînî ve Şemseddin Muhammed b. Muhammed el-Mîrgānî gibi âlimlerden faydalandı. 1907’de tekrar hacca gitti ve ertesi yıl memleketine döndü. 1910’da ailesini de alarak Medine’ye göç etti; burada on yıl kaldıktan sonra Şam’a yerleşti. 1926 sonlarında Fas’a döndü ve 21 Mart 1927’de vefat etti.

Özellikle hadis sahasında zamanın en önde gelen âlimlerinden biri olan Kettânî, diğer birçok eser yanında Kütüb-i Sitte’nin büyük kısmını semâ yoluyla almış ve aynı şekilde rivayet etmiştir. Tasavvuf alanında da bilgi ve tecrübe sahibi olup Batı ve Doğu İslâm dünyasında birçok şeyh ile tanışmış, onlar vasıtasıyla çeşitli tarikatlara intisap etmiştir. et-Terâtîbü’l-idâriyye ve Fihrisü’l-fehâris adlı eserleriyle tanınan halasının oğlu Abdülhay el-Kettânî’nin dedesi Şeyh Muhammed b. Abdülvâhid, babası Abdülkebîr b. Muhammed el-Kettânî, Mâülayneyn, Ebû Bekir el-Haddâd, Şemseddin el-Mîrgānî ve Abdülhâdî el-Avvâd bunlardan bazılarıdır. Kendisinden ders veya icâzet alanlar arasında Abdülhay el-Kettânî, Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî, Muhammed Zâhid Kevserî, Saîd Tayyib el-Cezâirî ve Muhammed b. Muhammed Mahlûf gibi âlimler yer almıştır. Selef akîdesine bağlı olan Kettânî müteşâbihatı te’vil etmez, bunlarla ne kastettiğini ancak Allah’ın bileceğini söylerdi. Fıkıhta Mâlikî mezhebini takip etmekle birlikte müctehid bir âlimdi ve zaman zaman mezhep fıkhına aykırı da olsa kendi ictihadına göre amel ederdi. Taklit düşüncesinin özellikle son yüzyıllarda fıkhın donuklaşmasına yol açarak müslümanların problemlerinin çözümünü zorlaştırdığını, bunu aşmak için temel kaynaklara dönmek gerektiğini belirtmiştir (Kettânî, neşredenin girişi, s. dâd-ġ). Başta hadis olmak üzere İslâmî ilimlerin çeşitli dallarındaki vukufu ve eserleriyle şöhret bulan Kettânî’ye dair irili ufaklı muhtelif çalışmalar yapılmış, birçok kaynakta biyografisine yer verilmiştir (bir listesi için bk. a.g.e., neşredenin girişi, s. v-y).

Eserleri. Kettânî hadis, tarih, fıkıh, tasavvuf, ahlâk ve tefsir konularında bir kısmı risâle mahiyetinde altmışı aşkın eser kaleme almış olup (bir listesi için bk. a.g.e., neşredenin girişi, s. ġ-v) bunlardan basılı olanların belli başlıları şunlardır:

1. el-Ezhârü’l-ʿâṭıreti’l-enfâs bi-ẕikri baʿżı meḥâsini Ḳuṭbi’l-Maġrib ve tâci medîneti Fâs (Fas 1307, 1314). İdrîsîler Hükümdarı II. İdrîs’in biyografisine dairdir.

2. Selvetü’l-enfâs ve muḥaddes̱etü’l-ekyâs bi-men uḳbire mine’l-ʿulemâʾ ve’ṣ-ṣuleḥâʾ bi-Fâs (I-III, Fas 1316). On altı yılda telif edilen eser, aslen Faslı olan veya dışarıdan Fas’a gelip orada medfun bulunan ulemâ ve meşâyihin biyografisiyle ilgili olup şehrin mahallelerine göre düzenlenmiştir. Fas’ın dinî ve tarihî gelişimi, topografyası bakımından önemli bir kaynak olmakla birlikte hurafe mahiyetinde bazı kıssalar ihtiva etmesi sebebiyle eleştirilmiştir (Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, I, 68). Abdülhay el-Kettânî’nin İʿlâmü’l-ḥâżır ve’l-ât bimâ fi’s-Selve mine’l-henât adıyla bu esere yazdığı zeylin Merakeş’te özel bir kütüphanede olduğu (Muhammed el-Menûnî, II, 216), Kettânî’nin ayrıca matbu bir nüshanın üzerine notlar düştüğü (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, Matbuat, nr. 1671 K) kaydedilmektedir (bu çalışma ve eser üzerine yapılan diğer bazı çalışmalar için bk. Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, I, 68; Muhammed el-Menûnî, II, 209-210). René Basset Selvetü’l-enfâs’ın kaynaklarıyla ilgili bir çalışma yapmış (Recherches sur les sources bibliographiques de la Salwat el Anfâs, Alger 1908), Rabat el-Hizânetü’l-âmme de eserin şahıs indeksini hazırlatmıştır (Rabat 1966).

3. Bulûġu’l-merâm bi-beyâni mâ tenfiru minhü’l-melâʾiketü’l-kirâm (Fas 1321; Kahire 1325; Medine 1329).

4. Şifâʾü’l-esḳām ve’l-âlâm bimâ yükeffiru mâ teḳaddeme ve mâ teʾaḫḫare mine’ẕ-ẕünûbi ve’l-âs̱âm (Fas 1321; Kahire 1325).

5. Naṣîḥatü ehli’l-İslâm. İslâm devletinin çöküşünün ve yeniden yükselmesinin sebepleri üzerine ilmî bir araştırmadır (Fas 1326/1908; nşr. İdrîs el-Kettânî, Rabat 1409/1989).

6. Naẓmü’l-mütenâs̱ir mine’l-ḥadîs̱i’l-mütevâtir (Fas 1328; Beyrut 1400, 1403/1983; Kahire 1983). Lafız veya mâna bakımından mütevâtir kabul edilen 310 hadisin yer aldığı eser, Süyûtî’nin aynı konudaki el-Ezhârü’l-mütenâs̱ire’sinin tekmilesi mahiyetinde olup onda bulunmayan 200’den fazla hadis ihtiva etmektedir.

7. ed-Diʿâme fî aḥkâmi sünneti’l-imâme (Kahire 1328; Şam 1342).

8. el-Eḳāvîlü’l-mufaṣṣale li-beyâni ḥâli ḥadîs̱i’l-ibtidâʾ bi’l-besmele (Medine 1329).

9. er-Risâletü’l-müsteṭrafe li-beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe. Klasik hadis literatürüne dair en geniş çalışma olup eserde, II-XIV. (VIII-XX.) yüzyıllar arasında yaşayan 600 kadar müellif ve bunlara ait 1400 civarında eser hakkında bilgi verilmiştir. Telifinden dört yıl sonra yayımlanan er-Risâletü’l-müsteṭrafe (Beyrut 1332) daha sonra da basılmış (Karaçi 1379/1959) ve müellifin torunu Muhammed Muntasır el-Kettânî tarafından da bir neşri gerçekleştirilmiştir (Beyrut 1383/1964, 1400, 1406). Eseri Türkçe’ye çeviren Yusuf Özbek (Hadis Literatürü: er-Risâletü’l-Mustatrafe, İstanbul 1994) kitapların baskıları, kütüphane numaraları veya anıldıkları kaynakları dipnot halinde belirtmek, yanlış bilgileri tashih etmek ve müellifin söz etmediği birçok kitap hakkında bilgi vermek suretiyle eserin hacmini oldukça genişletmiştir.

10. İʿlânü’l-ḥücce ve iḳāmetü’l-burhân ʿalâ menʿi mâ ʿamme ve feşâ min istiʿmâli ʿuşbeti’d-duḫân (Dımaşk 1411/1990). Sigara içmenin haramlığının ileri sürüldüğü bir eserdir.

11. en-Nebẕetü’l-yesîretü’n-nâfiʿa elletî hiye li-estâri aḥvâli’ş-şuʿbeti’l-Kettâniyye râfiʿa. Müellifin mensup olduğu Kettânî ailesine dair olup sonunda kendi hayatıyla ilgili bilgilere de yer verilmiştir. 1900 yılında kaleme alınan eserin müellif hattı nüshası el-Mektebetü’l-Ahmediyye’de bulunmaktadır (Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, I, 109).

12. el-Mevlidü’n-nebevî. Fas ve Rabat’ta birçok defa basılmıştır.

13. el-Yümn ve’l-isʿâd bi-mevlidi ḫayri’l-ʿibâd (Rabat 1926).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 337-338 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.