KEVKEBÂN

Yemen’de San‘a’nın kuzeydoğusunda önemli stratejik bir noktada Himyerîler tarafından kurulmuş tarihî bir kale-şehirdir. Rivayete göre “yıldızlar” anlamını taşıyan adı buradaki kıymetli taş ve parlak mozaiklerle süslü bir saraydan gelmektedir. Ancak Himyerî Hükümdarı Zû Akyân’ın torunlarından birinin Kevkebân b. Sabâl adını taşıması ve Yemen’de Kevkebân adında başka yerlerin de bulunması bu rivayeti zayıflatmaktadır.

Kevkebân Kalesi herhangi bir dağ silsilesiyle birleşmeyen ve zeminden 300 m. yüksekliğindeki yekpâre kayadan oluşan Cebelzuhâr adlı bir tepe üzerine kurulmuş, heybetli ve sağlam bir kaledir (denizden yüksekliği 2605 m.). Kalenin içinde bulunduğu bölgenin havası mutedil, toprağı verimlidir. İyi korunmuş bir şehir olan Kevkebân’da kırmızı taştan yapılmış yüksek sanat eseri niteliğinde birçok yapı vardır. Zeydî imamlarının oturduğu saraydan ise geriye sadece bazı güzel duvar örnekleri kalmıştır. Bir büyük cami ve yedi mescidin bulunduğu şehrin su ihtiyacı sarnıçlarla karşılanmaktadır. Halkın çoğunluğu müslüman olmakla birlikte burada daima küçük bir yahudi topluluğu da bulunuyordu.

XV. yüzyılın sonuna kadar Himyerî, Sebe, Aksum (Habeş), Sâsânî hâkimiyetlerinden sonra ilk dönemde İslâm topraklarına katılan ve ardından Abbâsî, Hamdânî, Eyyûbî, Resûlî devletlerinin ve Zeydî imamlıklarının yönetiminde kalan Kevkebân Kalesi, 912 (1506) yılında imamlığını ilân ederek San‘a Zeydîleri’nden ayrılan Yahyâ Şerefeddin tarafından merkez edinildi. XVI. yüzyılın başlarında Zeydî Tâhirî imamı II. Âmir, Aden’i ele geçiren ve Yemen sahillerini zorlayan Portekizliler’e karşı Memlük Sultanı Kansu Gavri’den yardım istemiş, fakat gönderilen güçler Portekizliler’in karşısında pek başarılı olamadığı gibi Yemen’i zaptetmeye yönelmişti. Memlük kumandanı Çerkez İskender Bey, San‘a’ya girerek Tâhirî imamlığını yıktıktan sonra Yahyâ Şerefeddin’e dönüp Kevkebân ve Selâ kalelerini kuşattı. Ancak bu sırada Osmanlı Hükümdarı Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethettiği haberi geldi. Bunun üzerine İskender Bey kuşatmayı kaldırıp San‘a’ya çekildi ve halkı ulucamiye toplayarak Sultan Selim’in Mısır’ı ele geçirdiğini bundan böyle kendisinin de ona tâbi olacağını söyledi; arkasından da padişahın adına hutbe okuttu (923/1517). Yavuz Sultan Selim bu haberi alınca Yemen’i Osmanlılar adına İskender Bey’in idaresine bıraktı. Fakat ordudaki bazı Çerkezler, Kevkebân’daki İmam Şerefeddin ile birlikte hareket ederek İskender Bey’e tâbi olmayacaklarını bildirdiler. Böylece güçlenen İmam Şerefeddin, Câzân ve Ebûarîş dahil olmak üzere birçok yeri aldı ve topraklarını bağımsız olarak yönetmeye başladı.

Bölgenin fiilen Osmanlı hâkimiyetine girmesi ancak Kanûnî Sultan Süleyman döneminde gerçekleşti. 946’da (1539) Hindistan seferinden dönen Mısır Valisi Hadım Süleyman Paşa, Aden ve Zebîd emirliklerini ortadan kaldırıp topraklarını Yemen beylerbeyiliği adı altında birleştirerek bir Osmanlı eyaleti haline getirdi. 953’te (1546) Beylerbeyi Üveys Paşa, İmam Şerefeddin ile oğlu Mutahhar arasındaki anlaşmazlıktan faydalanıp Taiz’i aldı ve eyaletin sınırlarını genişletti. Aynı yıl onun ölümü üzerine yerine gelen Özdemir Paşa da Mutahhar’ın elinde bulunan San‘a Kalesi’ni zaptetti. Fakat daha sonra eyaletin iki ayrı beylerbeyiliğine bölünmesinden ve yöneticilerin yeteneksizliğinden faydalanan Mutahhar San‘a’yı ve ardından da Aden, Hab, Muhâ gibi önemli şehirleri alarak Zebîd hariç bütün Yemen’i idaresi altında birleştirmeyi başardı (1567). Bu durum Osmanlılar’ı idarî ve askerî bakımdan daha köklü önlemler almaya yöneltti. Yeni düzenlemelerden ve idareciler arasında yapılan çeşitli değişikliklerden sonra serdar tayin edilen Koca Sinan Paşa Aden’i ve San‘a’yı geri aldı; ardından Kevkebân’ı kuşattı (977/1569). Kuşatma dokuz ay sürdü ve kale ancak savunucusu Yahyâ Şerefeddin’in torunu İmam Muhammed b. Şemseddin’in eman dilemesi üzerine ele geçirilebildi. Kevkebân’ın düşmesinin ardından civardaki diğer kaleler de teslim oldu ve sonuçta Kevkebânîler Osmanlı idaresi altına girmeyi kabul etmek zorunda kaldılar.

Kevkebân imamlığı ile varılan anlaşma uzun ömürlü olmamış, en küçük bir fırsatta imam bağımsızlığını isteyerek isyan etmiştir. Buranın kaderi bir bakıma diğer Yemen isyanlarına bağlı kaldı. Bu dönemde Yemen’e gönderilen yöneticilerin kararsızlığı sonucu 1006’da (1598) ortaya çıkan isyancı İmam Kāsım ve oğlu İmam Muhammed Müeyyed 1045 (1635) yılına kadar bölgeyi ellerinde tuttular. Bu süre zarfında Kevkebân yine İmam Şerefeddin’in torunlarının idaresindeydi. Osmanlılar zamanla Taiz, Muhâ, Zebîd ve Aden’in dışındaki bütün yerleri kaybettiler. Kevkebân’ın Türkler tarafından ikinci defa alınışını 1872’de yedi aylık bir kuşatmadan sonra Ahmed Muhtar Paşa gerçekleştirdi. Böylece Sultan Abdülmecid’in 1848 yılında başlattığı Yemen’in yeniden fethi hareketi tamamlanmış oldu. Kevkebân bir kaza merkezi haline getirildi ve son imam Seyyid Ahmed b. Abdurrahman’ın ikametine San‘a’da bir mâlikâne tahsis edildi. XX. yüzyılda eski önemini yitirmiş, çok az nüfuslu bir yer durumundaydı. 1970’lerden sonra hemen hemen tamamen boşaldı.

Kevkebân’da, en önemlileri Dürerü’l-aṣdâf fî şerḥi Şevâhidi’l-Beyżâvî ve’l-Keşşâf adlı eserin sahibi Ali b. Selâhaddin b. Ali el-Kevkebânî, İslâmî ilimler alanında büyük bir otorite olduğu kadar edebiyat ve tıp alanında da geniş bilgi sahibi olan Abdülkādir el-Kevkebânî ve birçok fıkıh kitabı yazan Ali b. Ali es-Sevâdî el-Kevkebânî olmak üzere genellikle Zeydî birçok âlim yetişmiştir (Ziriklî, V, 130, 135).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 341-342 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.