KÎLÂNÎ, Necîb

1 Haziran 1931 tarihinde Mısır’ın Garbiye vilâyetinin Ziftâ şehri merkezine bağlı Şerşâbe köyünde doğdu. Köy mektebinde okuma yazma, hesap ve Kur’an öğrendi. İlkokula devam ederken ailenin en büyük çocuğu olarak ziraat işlerine yardım ediyordu. Küçük yaştan itibaren çeşitli hastalıklarla uğraştı. Ziftâ’da başladığı orta öğrenimini Tanta şehrindeki Ziraat Lisesi’nde tamamladı (1949). Kendisinin edebiyat veya hukuk tahsili yapma arzusuna rağmen babasının ısrarı üzerine tıp öğrenimine yöneldi. I. Fuâd Üniversitesi (Kahire Üniversitesi) Kasrü’l-Aynî Tıp Fakültesi’ne girdi (1951). 1947 yılından beri İhvân-ı Müslimîn ile yakın ilişki içinde bulundu. Topluluk mensuplarının dinî günleri çeşitli etkinliklerle kutlamaları, Filistin’e gönüllü cihad kafileleri göndermeleri ve liderleri Hasan el-Bennâ’nın bir suikast sonucu öldürülmesi (12 Şubat 1949) gibi olaylar dolayısıyla teşkilâtla alâkasını yoğunlaştırdı; İslâm davetçisi, hatip ve şair olarak etkin bir konuma yükseldi. Tıp fakültesi öğrencisi iken, 26 Ekim 1954 tarihinde İskenderiye’nin Menşiye Meydanı’ndaki konuşması sırasında Cemal Abdünnâsır’a suikast düzenlenince bu olay İhvân-ı Müslimîn üzerine yıkıldı, birçok idam ve hapis olayı gerçekleşti. İhvân-ı Müslimîn’le ilgisi dolayısıyla Kîlânî de on yıl hapse mahkûm edildi; Kîlânî, Mısır’ın birçok hapishanesinde dolaştırıldığı bu dönemde çeşitli işkencelere mâruz kaldı. Hapiste yazdığı ilk eseri olan eṭ-Ṭarîḳu’ṭ-ṭavîl’in 1957’de Eğitim Bakanlığı’nın roman dalında birincilik ödülünü kazanması üzerine ödülünü almasına izin verildi ve tekrar hapishaneye gönderildi.

Sağlık sorunları yüzünden 1958’de hapisten çıkarılan Kîlânî yarıda kalan tıp tahsilini 1960’ta tamamladı, aynı yıl doğduğu köyde hekimlik görevine başladı. İslâm edebiyatçısı Kerîme Şâhîn ile evlendi. 1961-1965 yıllarında Ulaştırma Bakanlığı’nda tabiplik yaptı. 1965’te ikinci defa hapse girdiyse de yine sağlık sorunu sebebiyle 1967’de çıkarıldı. Hapishane hayatındaki anılarını, orada mâruz kaldığı zulüm ve işkenceleri Müẕekkirâtü’d-duktûr ve Lemeḥât min ḥayâtî adlı eserlerinde dile getirdi. 1968 Martında hekim olarak Küveyt’e gitti, ardından Birleşik Arap Emirlikleri’ne geçip Dübey’de (Dubâi) sağlık bakanının başmüsteşarı oldu. Tıp konseyi, okul sağlığı, et-Teskīfü’s-sıhhî idaresinin inşası ve yönetimiyle görevlendirildi. Zamanla bu üç kuruluşun görev alanı genişleyince sadece et-Teskīfü’s-sıhhî idaresinin yönetimine devam etti. Tıpla ilgili eserlerini bu devrede kaleme aldı. 1992’de emekliye ayrıldı, Mısır’a (Tanta) dönerek yakalandığı pankreas kanseriyle altı ay mücadele etti. Nihayet ramazan bayramının ardından 6 Mart 1995 tarihinde Tanta Hastahanesi’nde öldü.

Necîb Mahfûz’un da ifade ettiği üzere Necîb el-Kîlânî, İslâm edebiyatının nazariyesine ilişkin olarak 1950’li yılların sonlarından itibaren yazmaya başladığı birçok eserle İslâmî edebiyatın teorisyeni sayıldığı gibi kırkın üzerinde romanı, çok sayıda hikâye ve tiyatrosuyla da İslâm edebiyatının uygulamasını yapmış bir ediptir. Bu eserlerinde Hz. Peygamber’in ve sahâbenin sîretinden, eski ve yeni İslâm tarihinden kesitleri edebî türlerle tasvir etmiş, dünya müslümanlarının sorunlarını, komünizm, siyonizm, emperyalizm gibi akımların pençesindeki müslümanların mâruz kaldıkları zulüm ve katliamları edebî şekil içinde dile getirmiştir. Bu arada Türkistan, Endonezya, Nijerya, Bosna, Filistin, Etiyopya’daki müslüman kıyımlarını romanlarıyla edebiyata taşımıştır. Eserlerinin birçoğu İngilizce, Fransızca, Türkçe, Rusça, Farsça, Çince, Endonezyaca, İtalyanca ve İsveççe gibi dillere çevrilmiştir.

Tabiplik hayatına dair anı, izlenim ve hikâyelerini Ḥikâyâtü ṭabîb adlı eserinde topladığı gibi bunları Birleşik Arap Emirlikleri’nde Şârika Radyosu’nda program olarak da sunmuştur. On kadar şiir divanı bulunan Necîb el-Kîlânî ilk şiir denemesini ilkokul son sınıfta iken Filistin hakkında yazmış, ilk şiir divanı olan Naḥve’l-ʿulâ’yı Tanta’da lise öğrencisi iken kaleme almış, 1956’da hapiste iken köyüne olan özlemini elli beyitlik el-Ḳaryetü’l-ʿaẕrâʾ adlı kasidesinde dile getirmiş, Eġāni’l-ġurebâʾ adlı divanında hapishane hayatını ve zulmünü şiire dökmüştür. Şiirlerinde genellikle toplumun ve bireylerin yöneticilerden çektiklerini anlatmıştır.

Necîb el-Kîlânî birçok ödül kazanmıştır. eṭ-Ṭarîḳu’ṭ-ṭavîl romanıyla Eğitim Bakanlığı birincilik ödülünü (1957), roman ve kısa hikâye ödülünü (1958), Nâdi’l-kıssa’dan kısa hikâye dalında Tâhâ Hüseyin altın madalya ödülünü (1959), el-Yevmü’l-mevʿûd romanıyla Edebiyat ve Sanatlar Yüksek Konseyi ödülünü (1960), Ḳātilü Ḥamza romanıyla Kahire Arap Dil Kurumu ödülünü (1972), Muhammed İkbâl’le ilgili eseri dolayısıyla Pakistan başkanından altın madalya ödülü (1978), Şevḳī fî rekbi’l-ḫâlidîn adlı eseriyle Eğitim Bakanlığı “terâcim ve siyer” dalındaki ödülü, roman dalında Fi’ẓ-ẓalâm romanıyla Eğitim Bakanlığı ödülünü (1961), el-Müctemaʿu’l-marîż adlı eseriyle Eğitim Bakanlığı’ndan psikososyal inceleme dalında ödül almıştır.

Necîb el-Kîlânî’nin hayatı, eserleri, şiirleri ve görüşleri hakkında çok sayıda araştırma yapılmış, birçok kitap, makale yazılmış ve tez hazırlanmıştır. Abdurrahman İbrahim Fevde’nin el-Fennü’l-ḳaṣaṣî ʿinde Necîb el-Kîlânî (yüksek lisans tezi, 1991, Kahire Üniversitesi Dârülulûm Fakültesi; Beyrut 1991), Hilmî Muhammed el-Kāûd’un el-Vâḳıʿıyyetü’l-İslâmiyye fî rivâyeti Necîb el-Kîlânî (Amman 1996), Ebü’l-Muâtî, Sûretü’l-merʾe fî rivâyâti’l-Kîlânî (doktora tezi, 2002, Malezya Millî Üniversitesi, Kuala Lumpur), Ahmed Tâhâ, eş-Şaḫṣiyye fî rivâyâti Necîb el-Kîlânî el-İslâmiyye (doktora tezi, 2005, Musul Üniversitesi), Tâhâ Hüseyin Ali el-Hadramî, er-Râvî fî rivâyâti Necîb el-Kîlânî (doktora tezi, 2010, San‘a Üniversitesi Diller Fakültesi), Hansâ el-Câcî, Şaḫṣiyyâtü rivâyâti Duktûr Necîb el-Kîlânî (doktora tezi, 1428/2007, Peşâver Üniversitesi) gibi çalışmaları bunlardan bazılarıdır. Vefatı dolayısıyla Mecelletü’l-Edebi’l-İslâmî’nin yayımladığı özel sayıda Necîb el-Kîlânî’nin çeşitli yönleriyle ilgili birçok makale yer almıştır.

Eserleri. Roman. 1. Ḳātilü Ḥamza (Beyrut 1935 2. baskı, 1979, 1999, 1405 9. baskı). Vahşî b. Harb’in hayatına dair bir romandır.

2. eṭ-Ṭarîḳu’ṭ-ṭavîl. Oğullarını okutmak için çırpınan Mısırlı yoksul bir ailenin hikâyesidir (Kahire 1960; Beyrut 1977). Eser kazandığı ödül yanında 1959’da lise ikinci sınıflarda ders kitabı olarak okutulmuş, daha sonra Ṭarîḳu’l-emel adıyla sinema filmine de uyarlanmıştır.

3. Ṭalâʾiʿu’l-fecr (Beyrut 1960, 1978, 2005). Eserde Mısırlılar’ın İngiliz işgaline karşı verdiği mücadeleler anlatılmaktadır (trc. Muhammed Tasa, Şafak Akıncıları, İstanbul 1996).

4. en-Nidâʾü’l-ḫâlid (Küveyt 1388; Beyrut 1965, 1969, 1987, 1999). 1914-1952 yılları arasında Mısır’da gelişen olaylarla ilgili bir eserdir.

5. Elleẕîne yaḥteriḳūn (Beyrut 1965, 1969). Merkezden uzak bir köyün sağlık ocağına tayin edilen bir doktorun diğer görevlilerle birlikte oradaki mücadelelerini hikâye etmektedir.

6. er-Rebîʿu’l-ʿâṣıf (Beyrut 1388, 1999). Şehir-köy etkileşimi, kültürel çatışma ve idealist tabip Mevâl Abdülmecîd’in Şerşâbe Hastahanesi görevlileriyle mücadelesine dairdir.

7. Reʾsü’ş-şeyṭân (Beyrut 1969, 1979). Eserde ağalık-kölelik düzeni ve İngiliz emperyalizmi gibi konular işlenmiştir.

8. Mevâkibü’l-aḥrâr (Nâbulyûn fî Mıṣr, Nâbulyûn fi’l-Ezher) (Kahire 1390; Beyrut 1988, 2009, 5. baskı). Mısır halkının Fransız işgaline karşı verdiği mücadele, bu arada Hacı Mustafa’nın gösterdiği kahramanlıklar tasvir edilmektedir.

9. Nûru’llâh (I-II, Beyrut 1392-1393, 1395, 1977). Eserde İslâm davetinin zuhuru sırasında müslümanların müşrikler ve yahudilerle yaşadığı kanlı mücadeleler anlatılmaktadır (trc. Ali Nar, Sezai Özel ve Salâh Şerzâd, İlâhî Nur, I-II, İstanbul 2002).

10. ʿAlâ ebvâbi Ḫayber (baskı yeri yok, 1393; Beyrut 2001, 2006). Yahudi zihniyeti ve Hayber’in fethiyle İslâm dünyasının çağdaş sorunlarına değinen bir eserdir.

11. ʿAẕrâʾü Câḳarta (Kahire 1974, 1392/1984). Eserde Endonezya’da komünist yanlısı Sukarno zamanındaki zengin-yoksul tezadı, müslümanların mâruz kaldığı zulümler ve 1965’te komünizmin yıkılmasıyla sosyal hayatta görülen iyileşmeler ele alınmıştır (trc. Ali Nar, Jakartalı Kız).

12. Leyâlî Türkistân (Beyrut 1974, 1395, 2006). Mekke’deki bir Türkistanlı’dan dinlediklerini romanlaştıran yazar, Doğu ve Batı Türkistan’da yapılan Çin ve Rus mezâlimini, buna karşı müslümanların mücadelesini ve kahramanlıklarını dile getirmektedir (trc. Necat Çavuş, Türkistan Geceleri, 2. baskı, İstanbul 1984).

13. Ramażân ḥabîbî (Kahire 1974). Savaşın İslâmî yorumunun ve çağdaş İslâm davetinin bir şeklinin sunulduğu romanda 1973 Ramazanında Arap-İsrail savaşı ve Sînâ’nın geri alınması konu edinilmektedir.

14. ʿAmâliḳatü’ş-şimâl (Beyrut 1974, 1399, 6. baskı, 2005). Eserde 1960’lı yıllarda Nijerya’da müslümanların putperestlere, misyoner ve siyonistlere karşı verdiği mücadeleler anlatılmaktadır (trc. Ali Nar, Kuzey Kahramanları).

15. el-Yevmü’l-mevʿûd (Beyrut 1398, 2. baskı). Mısır Memlük Kraliçesi Şecerüddür zamanında Mısır’a VII. Haçlı çıkartmasında yaşanan olaylara dair bir eserdir. 1973’te Mısır-Libya ortak yapımı olarak Yâḳūtetü melḥameti’l-ḥub ve’s-selâm adıyla radyo-televizyon dizisine dönüştürülmüş ve Küveyt’te yayımlanmıştır (1414).

16. Ḥamâmetü selâm (Beyrut 1978, 2000, 1405/2005). Emperyalist ortamlarla ilgisi bulunan toprak ağası Abdülvedûd ile yoksul köylüler arasında geçen olayların ve ağanın eşi Sekîne tarafından ortaya konan barış çabalarının ele alındığı bir romandır.

17. Riḥle ilallāh (Kahire 1399). İhvân-ı Müslimîn’in zulüm, hapis ve işkence dolu hayat macerası anlatılmaktadır.

18. Arżü’l-enbiyâʾ (Beyrut 1979). Filistin toprakları ile Kudüs’ün İsrail tarafından işgaliyle ilgili bir eserdir.

19. Fi’ẓ-ẓalâm (Beyrut 1400, 2. baskı, 1994). Eserin konusunu zalim krallık idaresine karşı cumhuriyeti savunan Mısır gençliğinin çilesi, mücadelesi ve bu sırada Ferîd ile Nüheyre’nin aşkı oluşturmaktadır.

20. eẓ-Ẓıllü’l-esved (Dârü’n-nefâis 1982). Etiyopya’da 1913-1935 yılları arasında özellikle Hâile Selâsiye el-Evvel zamanında yoksul halkın mallarının iktidar tarafından gasbedilmesi üzerine süregelen iç savaşlara dairdir (trc. Ali Nar, Kara Gölge, İstanbul 1988).

21. Leylü’l-ʿabîd (Beyrut 1405, 2. baskı). Mısır’da siyasî olmayan bir hapis ve hapishane hayatının tasvir edildiği roman, Taşkent uluslararası festivalinde birinci seçildiği gibi (1964) romandan uyarlanmış Leylün ve kużbân filmi de Taşkent sinema festivalinde birincilik ödülü kazanmıştır (1972-1973).

22. Leyâli’s-Sühâd (Beyrut 1406). Daha önce İhvân-ı Müslimîn’e üye olmuş bir mühendisin Cemal Abdünnâsır zamanında çektiği zulüm, hapis ve işkence hayatı anlatılmaktadır.

23. Ricâl ve ẕiʾâb (Beyrut 1407/1986, 1994). Eserde tıp okuyarak siyasal, sosyal ve sanatsal hayata katılmak için mücadele veren bir Mısırlı’nın yaşadığı siyasî baskı ve hapis hayatı, 1967 Arap-İsrail ve Sînâ savaşı, bu dönemde Mısır’da sokak hareketleri ele alınmıştır.

24. Demün li-faṭîri ṣahyûn (Ḥâretü’l-Yehûd) (Beyrut 1991, 1394, 1405, 7. bs., 2005). 1840 yılı başlarında Dımaşk’ta yahudi mahallesinde işlenen bir cinayetin romanı olup konuşmaları sırasında yahudilerin tarihî cinayetlerinden söz eden Papaz Tom’un bir grup haham tarafından öldürülmesi etrafında gelişen olaylar hikâye edilmektedir (trc. Ali Nar, Yahûdi’nin Kanlı Böreği Tarihî-belgesel roman, İstanbul 1990).

25. Ḥikâyetü Câd-Allāh (Beyrut 1986, 1993, 1999). Askeriyede at bakıcısı iken subaşı yapılarak mahpuslara işkence seansları düzenleyen, “Vahşü’s-sücûn” lakabıyla anılan bir görevliden ve 1967 yenilgisinde Mısır hapishanelerinde yaşanan anarşiden bahseden bir eserdir.

26. Ehlü’l-Ḥamîdiyye (Beyrut 1994). Üniversitedeki öğrenci olaylarının ve grupların mücadelesinin, terör ve tedhiş hareketlerinin ele alındığı bir romandır.

27. er-Râyâtü’s-sevdâʾ (Beyrut 1998, 2011). Emevîler’in yıkılışı ile Abbâsî Devleti’nin ilk zamanlarına dair bir eserdir.

28. Emîretü’l-cebel (Beyrut 1998). Arap körfezinde (Birleşik Arap Emirlikleri) Ruûsülcibâl bölgesinde yaşayan Şuhûh aşiretleri arasında gelişen olaylar ve babasının seçtiği kişiyle evlenmeyi reddeden kabile reisinin kızıyla ilgilidir.

Diğer Romanları: ʿAẕrâʾü’l-ḳarye (Kahire 1958, 1961); Leylü’l-ḫaṭâyâ (Dımaşk 1961; Beyrut 2009); ʿUmer yaẓheru fi’l-Ḳuds (Beyrut 1971, 1977, 2001, 2008, 2012; Filistin sorununu ele alan bir eserdir); Meliketü’l-ʿineb (Bâʾiʿatü’l-ʿineb) (Beyrut 1977, 1990, 2000); er-Recülü’lleẕî âmene (Beyrut 1987); İʿtirâfâtü ʿAbdilmütecellî I (Beyrut 1997, 3. bs., 2000, 2013); İbtisâme fî ḳalbi’ş-şeyṭân (Beyrut 1998); İmraʾetü ʿAbdilmütecellî II (Beyrut 2000); Memleketü’l-Belʿûṭî (Beyrut 2005); Ḳażıyyetü (Aḳvâlü) Ebi’l-Fütûḥ eş-Şerḳāvî (Beyrut 2005); Nihâyetü ṭâġıye (Sa‘d Bahît adlı zalimin âkıbetine dairdir, Kahire 2006); el-Keʾsü’l-fâriġa, Arżü’l-eşvâḳ, Yevmiyyâtü’l-kelb Şemlûl, Liḳāʾ ʿinde Zemzem.

Hikâye: Dümûʿu’l-emîr ve ḳıṣaṣ uḫrâ (Beyrut 1962, 1980, 2001); el-ʿÂlemü’ḍ-ḍayyıḳ ve ḳıṣaṣ uḫrâ (Beyrut 1963, 1986, 1997, 2001); Ricâlu’llāh (Beyrut 1391, 1999); Ġaden er-raḥîl (ʿİnde’r-raḥîl) (Beyrut 1985, 1987, 1994); Mevʿidünâ ġaden ve ḳıṣaṣ uḫrâ (Beyrut 1405, 1997, 1999, 2001); Leyletü’z-zifâf (Beyrut 1990; yaşlı bir adamla torunu yaşındaki bir kızın evlilik hikâyesidir); el-Ḳābûs ve ḳıṣaṣ uḫrâ (Beyrut 1997); Fârisü Hevâzin (Beyrut 2000; İslâm kahramanlarına dair kısa hikâyeler koleksiyonudur); ed-Dersü’l-aḫîr (ilk kısa hikâyesidir); Ḥikâyâtü ṭabîb (tıp camiasının kusurlarına ve aksaklıklarına dair kısa hikâyeler koleksiyonudur); Sulṭânü’l-ʿulemâʾ (Dımaşklı İzzeddin İbn Abdüsselâm’la ilgilidir).

Tiyatro: ʿAlâ esvâri (ebvâbi) Dımaşḳ (Kahire, ts. [Mektebetü dâri’l-urûbe]; Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin, Dımaşk’ı işgal eden Moğollar’a karşı 699-702 [1299-1302] yıllarındaki olaylar sırasında geçen mücadelesine dairdir); Muḥâkemetü’l-Esved el-ʿAnsî (Beyrut 1998; İslâm’da ilk defa yalancı peygamberlik iddiasında bulunan Esved el-Ansî ile ilgilidir); el-Vechü’l-muẓlim li’l-ḳamer (Beyrut 1998; Amerika’ya tahsile giden üç farklı karakterdeki arkadaşı ve onların yurda dönüşünü konu edinmektedir); Ḥabîbetî Sarayefo (Sırp mezâlimi, Bosna-Hersek trajedisi ve bir mücahidin cihad hikâyesine dairdir).

Araştırma-İnceleme. İslâm ve Din: eṭ-Ṭarîḳ ile’ttiḥâdi’l-İslâmî (Trablusgarb 1962); Ḥavle’d-dîn ve’d-devle (Beyrut 1391); Aʿdâʾü’l-İslâmiyye (Kahire 1978; Beyrut 1403, 3. bs.); Taḥte râyeti’l-İslâm (Beyrut 1979); el-İslâmiyye ve’l-ḳuva’l-mużâdde (Beyrut 1400/1980, 1404/1984; misyonerler, şarkiyatçılar, siyonist ve materyalistlerin İslâm’a karşı hücumlarına cevap olarak yazılmıştır); el-Müctemaʿu’l-marîż (Beyrut 1401; hapishane hayatına dairdir); el-İslâm ve ḥareketü’l-ḥayât (Beyrut 1988).

İslâm Edebiyatı: el-İslâmiyye ve’l-meẕâhibü’l-edebiyye (Beyrut 1401, 1985, 1987); Ḥavle’l-mesraḥi’l-İslâmî (Beyrut 1406, 1985, 1987); Riḥletî maʿa’l-edebi’l-İslâmî (Beyrut 1985); Âfâḳu’l-edebi’l-İslâmî (Beyrut 1406, 1407); Medḫal ile’l-edebi’l-İslâmî (Kahire 1407; trc. Ali Nar, İslâmî Edebiyata Giriş, İstanbul 1988); et-Tecribetü’ẕ-ẕâtiyye fi’l-ḳıṣṣati’l-İslâmiyye (Beyrut 1412, 1991); Ḥavle’l-kıṣṣati’l-İslâmiyye (Fi’l-kıṣṣati’l-İslâmiyye) (Beyrut 1992); Edebü’l-eṭfâl fî ḍavʾi’l-İslâm (Beyrut 1996; Kahire 2000).

Biyografi-Anı: İḳbâl eş-Şâʿirü’s̱-s̱âʾir (Beyrut 1400); Lemeḥât min ḥayâtî (I-VI, Beyrut 1405-1414/1985-1994); Müẕekkiretü’d-Duktûr Necîb el-Kîlânî (I-II, Kahire 1996, 2006).

Divanları: el-Ḳaryetü’l-ʿaẕrâʾ; Eġāni’l-ġurebâʾ (Beyrut 1391); Keyfe elḳāki (Beyrut 1400); ʿAṣrü’ş-şühedâʾ (Beyrut 1406, 2. bs.); Muhâcir (Beyrut 1406); Uġniyâtü’l-leyli’ṭ-ṭavîl (1990’da yazılmıştır); Medînetü’l-kebâʾir (Beyrut 2001); Naḥve’l-ʿulâ.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 65-67 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.