KÜÇÜK MECMUA

Ziya Gökalp tarafından, iki yıllık Malta sürgünlüğü dönüşü İstanbul’da tutunamaması, Ankara’da ise o sırada gerekli ilgiyi bulamaması üzerine gittiği Diyarbekir’de, matbuat umum müdürü olan arkadaşı Ağaoğlu Ahmet vasıtasıyla Ankara hükümetinin tasvibi ve bir miktar maddî yardım alınarak çıkarılmıştır. Dergi hemen tamamen Ziya Gökalp’in eseri olarak şekillenmiş, imkânları sınırlı bir çevrede yayımlanmasına rağmen Gökalp’in olgunluk dönemi fikrî verimlerini ihtiva etmesiyle dikkatleri çekmiştir.

Dergide Ziya Gökalp dışında imzasına en çok rastlanan kişiler Ali Nüzhet (Göksel) ve Binbaşı Hâlis Bey’dir. Gökalp’e yardımcı olan gençlerin başında gelen Ali Nüzhet şehirdeki sosyal ve kültürel faaliyetlerle ilgili haberler, kitap tanıtma yazıları ve hikâyeleriyle; Hâlis Bey ise “Kumuk İli” ve “Diyarbekir Âbidelerinden” başlıklı seri makaleleriyle yer almıştır. Çelik, Demir ve (***) imzalarını kullanan Albay Basri Bey daha çok “Kahramanlık Sayfaları” genel başlığı altında yayımladığı yazılarıyla, Ali Canip (Yöntem) bir, Yahya Saim (Ozanoğlu) üç şiiriyle görünmüş, ayrıca İhsan Hâmid (Tigrel), Hâmid Zülfü (Tigrel), Said Nazif (Ozankan), Recep Ferdi (o zamanki Diyarbekir Valisi Hüseyin Mazhar Bey), Mustafa İskender, Reşat Hayrettin, Cahide Vehbi, İbrahim Halil (Tüzün, Diyarbekir Hastahanesi bakteriyologu), Mustafa Şevki (Ekinci), Osman Recai (Ocak), Doktor Gafur Nüzhet ve kızı Nezihe Gafur, Harputlu Fethi, Çubukçuzade Mehmed Sıdkı (Akozan) gibi imzalar yazı ve şiirleriyle dergiye katılmışlardır.

Küçük Mecmua’da Ziya Gökalp’in sosyoloji, felsefe, Türk medeniyeti tarihi, lisan, folklor ve günün meseleleri üzerine yazdığı çok sayıda makalesiyle (Ziya Gökalp, Makaleler VII, haz. M. Abdülhalûk Çay, Ankara 1982) derlediği masallar, çeşitli manzumeleri ve “Malazgirt Muharebesi” başlıklı manzum piyesi yayımlanmıştır. Gökalp dergide neşrettiği “İlme Doğru”, “Dine Doğru”, “Felsefeye Doğru”, “İktisada Doğru”, “Mefkûre Nedir?”, “Felsefî Vasiyetler I, II, III”, “Köy ve Şehir”, “İngiliz Ahlâkı”, “İngiliz Siyaseti”, “Hilâfetin Hakiki Mahiyeti”, “Millet Nedir?”, “İktisadî İnkılâp İçin Nasıl Çalışmalıyız?”, “Türklerde Aile Adları” ve diğer yazılarında millî değerleri, Yahya Kemal’in ifadesiyle “XX. yüzyıldaki telakkisiyle anlayıp benimsediği” ilmin usullerinden faydalanarak ele alıp ortaya çıkarma yolunu takip etmiştir. Yayımlanmaya başlanmasından itibaren Millî Mücadele’yi destekleyen dergide, ülkedeki siyasî gelişmelere paralel olarak yeni bir insan tipi ve toplum yapısı oluşturacak fikrî zemini hazırlayıcı çalışmalar da yapılmıştır.

Diyarbekir’den İstanbul’da M. Fuad Köprülü’ye yazdığı mektubunda da belirttiği gibi (Ziya Gökalp Külliyâtı II, s. XXVI-XXVIII) Ziya Gökalp bu dönemde folklor ve etnografya çalışmalarına özel bir önem vermiş, etrafına topladığı gençlerin yardımıyla bölgedeki aşiretlere dair yaptığı incelemelerin yanı sıra usulüne uygun olarak derlediği halk masallarıyla bu konu etrafında kaleme aldığı yazılarını yine burada neşretmiştir. Bunlar fazla bir yekün tutmasa da Türkiye’de derlenen halk masallarının ilk örnekleridir (Bayrı, XXVI [1942], s. 5-6). “Usullere Dair” genel başlığı altında yayımladığı “Halkiyat I: Masallar” yazısıyla Gökalp halk masallarının tesbit usulüne ana hatlarıyla işaret etmiştir. Ayrıca “Tarih İlim mi Yoksa Sanat mı?”, “Tarihte Usul”, “Tarih Usulünde Şahitler”, “Tarih Usulünde An‘aneler”, “Tarih Usulünde Âbideler” ve “Vesikalar” adlı yazılarıyla tarih metodu konusunu Türkiye’de ilmî çalışma gündemine getirmiştir. Dergide bunların yanında, Ziya Gökalp’in öncülüğünde ve el-Cezîre Cephesi Kumandanı Cevad Paşa’nın (Çobanlı) desteğiyle Diyarbekir’de gerçekleştirilen önemli sosyal ve kültürel faaliyetlerle ilgili haber ve yorumlar, halk sağlığını ilgilendiren bazı konularla zafer haberlerine de yer verilmiştir.

Küçük Mecmua, şehrin tek matbaasında sınırlı teknik imkânlarla basılabildiğinden bozuk hurufat ve bazan kötü bir baskıyla çıkmasına rağmen devrin basın dünyası, aydınlar, devlet ve siyaset adamlarınca ilgiyle karşılanmış, bir anda dikkatleri Diyarbekir’e ve oradan gelecek dergiye yöneltmiştir. İstanbul’da abonelere dağıtımı postahanedeki sansür tarafından yasaklanmasına rağmen Ziya Gökalp’in dergideki yazıları İstanbul’da bazı yayın organlarınca iktibas edilmiştir (Fındıkoğlu, s. 2). Anadolu’daki gazeteler de bu dergideki yazılara, bilhassa Ziya Gökalp’in şiirlerine sayfalarında yer vermiştir (Coşar, s. 280-281).

Haftalık olmasına rağmen derginin yayın periyodu maddî imkânsızlıkların da etkisiyle zaman zaman aksamış, 5 Haziran 1922 - 5 Mart 1923 tarihleri arasında toplam otuz üç sayı yayımlanabilmiştir. Derginin birinci sayfasındaki yayın tarihlerinde ve kapaktaki sayı numaralandırmalarında bazı yanlışlıklar olmuş, 27 ve 28. sayıların kapakta 37 ve 38 olarak gösterilmesi, bir kaynakta derginin 38 sayı yayımlandığı kaydının yer almasına yol açmış, bu yanlış aynı kaynağı kullanan başka araştırmacılar tarafından da tekrarlanmıştır (Hasan Duman, s. 214). Adına uygun ölçülerde kitap ebadında, on altı veya yirmi sayfa olarak ve devrine göre sade bir Türkçe ile yayımlanan Küçük Mecmua, Ziya Gökalp’in Telif ve Tercüme Heyeti reisliği göreviyle Ankara’ya gitmesi üzerine kapanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 528-529 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.