KURAT, Akdes Nimet

1902 Nisanında Kazan’ın Berkete köyünde doğdu. Babası Tâhir Şahmurad, annesi Şâkire İrfan’dır. 1920’de Bügülme Lisesi’nden mezun oldu. Öğrenimini Almanya’da sürdürmek amacıyla 1922’de Rusya’dan ayrıldı, ancak 1924 Kasımında İstanbul’a giderek Türk tâbiiyetine geçti. İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’nde felsefe ve tarih eğitimine başladı. Ağustos 1925’te M. Fuad Köprülü tarafından Türkiyat Enstitüsü’ne asistan olarak alındı. Burada enstitünün kütüphanesini tanzim etmek, Rusça, Lehçe ve Türk lehçelerindeki Türkoloji ile ilgili yayımları takip ederek bunların tercümelerini sağlamakla görevlendirildi. Mayıs 1928’de tarih bölümünden mezun olan Kurat 1929’da Almanya’ya gönderildi. Breslau ve Hamburg üniversitelerinde Doğu Avrupa, Bizans tarihi, felsefe ve ekonomi tahsil etti. Dönüşünde orta zamanlar tarihi doçent adaylığına getirildi (1933).

Kurat, Uppsala Üniversitesi’nde ders vermek ve ardından Stockholm Devlet Arşivi’nde araştırmalarda bulunmak üzere İsveç’e gitti (1937). Orada kaldığı bir yıl boyunca bu arşivdeki Türkçe belgeleri ve hazırlamakta olduğu “Prut Seferi ve Barışı” adlı büyük eseri için gerekli malzemeleri açığa çıkardı. Yine aynı amaçla Berlin, Viyana, Paris ve Londra gibi merkezlerin arşiv ve kütüphanelerinde çalıştı. Yurda dönünce bir müddet Denizli Lisesi, Gazi Terbiye Enstitüsü gibi kurumlarda tarih öğretmenliği yaptı. 1941 Eylülünde Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde yeni açılan Rus Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne doçent olarak tayin edildi. 1944’te profesörlüğe yükseltildi. 1954’te Ortaçağlar tarihi profesörlüğüne getirildi. 1946-1947’de İngiltere’de ve 1961-1962’de Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunarak araştırmalarını sürdürdü. 1954-1955’te Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde dekanlık yaptı. 28 Ağustos’ta Ankara’dan İstanbul’a giderken içinde bulunduğu otobüsün geçirdiği kaza sonucunda ağır yaralandı ve az sonra öldü (8 Eylül 1971).

Akdes Nimet Kurat Türk lehçelerinden başka Rus, Leh, Alman, Fransız, İngiliz ve İsveç dillerine vâkıftı. Sağlam metodu, meslek disiplini ve üstün gayreti yanında bu donanımı kendisine, kaleme aldığı eserleri için kaynak ve belgelere ulaşma ve onları kullanma imkânını diğer meslektaşlarından çok daha fazla vermiştir. Bu sebeple Türk Tarih Kurumu’nun Osmanlı tarihi yazımını İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya havale etmesini ve Enver Ziya Karal tarafından yazılan kısmı tenkit etmiş, ancak kendisi de bu yüzden çeşitli târizlere uğramıştır. Bununla beraber siyasî görüş farklılıklarının da bu gibi çekişmelerde payı olduğu anlaşılmaktadır.

Kurat, Rus idaresinde kalan Türk topraklarından gelmiş bir ilim adamı olarak Rus ve Türk tarihine özel ilgi duymuş, bu arada Türkiye’deki siyasî gelişmeleri ve ideolojik seyri de yakından takip etmiş, bu anlamda güncel polemiklere katılmaktan kaçınmamıştır. Ancak bunların ilmî mesaisine yön vermesine müsaade etmemiş, çeşitli dergi ve gazetelerde bazan takma adla yayımladığı bu tür yazılarını meslekî kimliği dışında tutmaya çalışmıştır.

Eserleri. Değişik konularda pek çok eseri olan Kurat, çeşitli dergi ve gazetelerdeki yazıları dışında yirmi kitap ve yetmiş kadar ilmî makale kaleme almıştır. Ağırlıklı olarak Rusya tarihi, Orta Asya’da Rus-Türk ilişkileri ve Rus-Osmanlı münasebetleri üzerinde durmuştur. Türk-Rus ilişkileri içinde önemli bir yer işgal eden İsveç Kralı XII. Karl’ın Büyük Petro ile mücadelesi ve Osmanlı Devleti’ne sığınmasıyla gelişen olaylar ve Prut savaşı, Kurat’ın uzun yıllar süren bir çalışmasının mahsulü olan âbidevî eserine konu olmuştur.

Başlıca eserleri şunlardır: Die türkische prosographie bei Leonikas Chalcocondilas (Hamburg 1933); Çaka Bey, İzmir ve Civarındaki Adaların İlk Türk Beyi MS. 1081-1096 (İstanbul 1936, 1945, 1966); Peçenek Tarihi (İstanbul 1937); Kazan Hanlığını Kuran Uluğ Muhammed Hanın Yarlığı (İstanbul 1937); Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Altın Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler (İstanbul 1940); İsveç Kralı XII. Karl’ın Hayatı ve Faaliyeti: 1682-1718 (İstanbul 1940); İsveç Kıralı XII Karl’ın Türkiyede Kalışı ve Bu Sıralarda Osmanlı İmparatorluğu (İstanbul 1943); Rusya Tarihi. Başlangıcından 1917’ye Kadar (Ankara 1948, 1999); Prut Seferi ve Barışı, I-II (Ankara 1951-1953); Türk-İngiliz Münâsebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi (1553-1610) (Ankara 1953); The Despatches of Sir Robert Sutton. Ambassador in Constantinople 1710-1714 (London 1953); Türk-Amerikan Münasebetlerine Kısa Bir Bakış (1800-1959) (Ankara 1959); Başkan Lyndon B. Jonson ve Amerika Birleşik Devletleri Cumhurbaşkanlığı (Ankara 1964); Türkiye ve İdil Boyu. 1569 Astarhan Seferi, Ten-İdil Kanalı ve XVI-XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Münasebetleri (Ankara 1966); Türkiye ve Rusya: XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919) (Ankara 1970); IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri (Ankara 1972).

Makalelerinden bazıları da şunlardır: “İngiliz Devlet Arşivinde ve Kütüphanelerinde Türkiye Tarihine Ait Bazı Malzemeye Dair” (DTCFD, VII/1 [1949], s. 1-24); “Churchill’in Harp Hatıraları” (DTCFD, VII/1 [1949], s. 237-246); “Panislavizm” (DTCFD, XI/2-4 [1953], s. 241-278); “Kazan Hanlığı” (DTCFD, XII/3-4 [1954], s. 227-247); “Berberi Ocakları ile Amerika Birleşik Devletleri Münasebetleri (1774-1816)” (TAD, II/2-3 [1964], s. 175-214); “Osmanlı Tarihinin İlk Devrine Ait Bulgar ve Sırp Kronikleri” (TAD, III/4-5 [1965], s. 183-196); “Hazine-i Birun Katibi Ahmed bin Mahmud’un 1123/1711 Prut Seferine Ait Defteri” (TAD, IV/6-7 [1966], s. 261-476); “Türk Diplomasisi ve Polonya Merkez Arşivinde Türkçe Vesikalara Ait Lehçe İki Eser” (TTK Belleten, XXX/119 [1966], s. 439-457). Ayrıca Ülkü, Yeni Türk, Çığır, Fikirler gibi dergilerde bazı yazıları çıkmıştır.

Kurat arşiv belgeleri üzerinde özel olarak durmuş, 1937’de İsveç’te bulunduğu kısa zamandaki araştırmalarının bir sonucu olarak İsveç Devlet Arşivi’nden seçilmiş olan Türkçe belgelerin bir kısmını Karl Vilhelm Zetterstéen ile birlikte yayımlamıştır (Türkische Urkunden, Uppsala-Leipzig 1938). Ayrıca İngiltere, Polonya ve genelde Avrupa arşivlerindeki belge ve kaynakların tanıtılmasına hizmet etmek üzere çeşitli makaleler kaleme almıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 430-431 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.