KÜRDÎ, Muhammed Tâhir

Mekke’de doğdu. Babası Osmanlı Devleti’nin son yıllarında mücâveret amacıyla Erbil’den Mekke’ye göç etmiştir. Muhammed Tâhir ilk eğitimini babasından aldı. Ardından Suudi Arabistan’da ilk resmî okul niteliği taşıyan Cidde’deki Medresetü’l-felâh’ın Mekke şubesinden mezun oldu. 1921’de yüksek öğrenim için babası tarafından Kahire’ye götürülerek Ezher’e kaydedildi; hat sanatına olan ilgisi sebebiyle ertesi yıl Aziz Efendi’nin (Rifâî) kurduğu Medresetü Tahsîni’l-hutûti’l-Arabiyye el-Melekiyye’ye de kaydını yaptırdı. Sabahları Ezher’de, öğleden sonra da bu okulda hat ve tezhip tahsilini sürdürdü. Ezher’de Muhammed Bahît el-Mutîî, Yûsuf ed-Dicvî, Muhammed Habîbullah eş-Şinkītî gibi âlimlerden ders aldı. Hat mektebinde daha çok meşhur Türk hattatı Aziz Efendi’den sülüs, nesih ve ta‘lik (nesta‘lik) hatlarını meşkedip icâzet aldı. Ayrıca rik‘a ve divanî yazılarla tezhip sanatını da Aziz Efendi’den meşketti. Hat sanatında sülüs, nesih yazılarda Muhammed İbrâhim Efendi el-Mısrî’den faydalandı (Aziz Efendi’nin ona gönderdiği ve kendisinden övgüyle bahsettiği Arapça bir mektup için bk. et-Târîḫu’l-ḳavîm, I, 20-24). Ali Bedrî, Süleyman el-Gazzâvî, Muhammed Garîb el-Arabî ve Muhammed Rıdvan Efendi bu okulda ve okul dışında ders aldığı diğer hat hocalarıdır. 1926’da mezun olduktan sonra yine bu okuldaki ihtisas ve tezhip bölümünde iki yıl daha öğrenime devam etti.

1929 Temmuzunda Mekke’ye dönen Kürdî, Büyük Şer‘iyye Mahkemesi’nde kâtip olarak çalışmaya başladı; ertesi yıl Cidde’deki Medresetü’l-felâh’a hat dersi hocası tayin edildi. Kürdî, Suudi Arabistan’da ilk hattat ve resmen hat dersleri veren ilk kişi kabul edilir. Burada geçirdiği dört yıl hat sanatına iyice yönelmesini sağladı. Bilgi ve becerisini ilerletmek ve hat tarihine dair yazmayı düşündüğü kitabı için bilgi toplamak amacıyla 1934 yılının ilkbaharında tekrar Kahire’ye gidip bir yıl orada kaldı, ardından yine bir yıl kalacağı İskenderiye’ye geçti ve tekrar Kahire’ye döndü. Mısır’da bulunduğu zaman içinde Kürrâsetü’l-Ḥaremeyn adlı meşk mecmuasını bastırdı, Tuḥfetü’l-ʿibâd fî ḥuḳūḳı’z-zevceyn ve’l-vâlideyn ve’l-evlâd adlı eserinin gözden geçirilmiş, ilâveli yeni bir neşrini gerçekleştirdi. Başta Kahire’deki Dârü’l-kütübi’l-Arabiyye ve Ezher Kütüphanesi ile İskenderiye’deki Belediye Kütüphanesi olmak üzere çeşitli kurumlarda araştırma yaparak hat tarihine dair eserinin telifi için bilgi topladı. 1936’da tekrar döndüğü Cidde’de kısa bir süre Medresetü’l-felâh’ta çalıştıktan sonra Mekke’deki el-Medresetü’s-Suûdiyye, ardından el-Medresetü’l-Azîziyye adlı ilköğretim okullarında hocalık yaptı. Maarif Müdürlüğü güzel yazı öğretimiyle ilgili bir okul açınca bu okula müdür tayin edildi, ayrıca Maarif Müdürlüğü’nde hattat olarak görev yaptı. Bu arada üzerinde üç yıl kadar çalıştığı Târîḫu’l-ḫaṭṭi’l-ʿArabî ve âdâbüh adlı eserini tamamlayıp neşretti.

Muhammed Kürdî 1946 yılının ortalarında Bağdat’a gitti ve oradaki hattatlarla tanıştı, bazılarına icâzet verdi. Daha sonra Kâbe’nin onarımı ve Harem-i şerif’in genişletilmesi sırasında uzman âlimlerden oluşturulan icra heyetine seçildi; aynı projenin telif ve tarihî eserler bölümü başkanlığına getirildi. Sanat ve tarih bakımından önemli eserlerin ve taşların tesbit ve korunması, fotoğraflarının çekilmesiyle görevlendirildi (1956). Emekliye ayrılıncaya kadar sürdüreceği bu görevi ona kapsamlı bir Mekke tarihi yazmasını ilham etti. 1963’te gözünde meydana gelen rahatsızlık sebebiyle sağlığı bozulunca çalışmalarını bıraktı, devlet görevinden de ayrıldı, hat ve tezhiple ilgili özel faaliyetlerini sürdürdü. 1973’te Suudi hükümeti bütün kitaplarını bastırmaya karar verip bu konuda bir komisyon oluşturduysa da bunun gerçekleşmemesinden dolayı büyük hayal kırıklığına uğradı. Sağlığının elvermemesi üzerine hatla uğraşmayı bıraktı, hat aletlerini Mısır’daki arkadaşlarına hediye ederek ibadetle, telif ve eserlerin gözden geçirilmesiyle meşgul oldu. 23 Rebîülâhir 1400’de (10 Mart 1980) Cidde’de hastahanede vefat etti ve Mekke’de Cennetü’l-muallâ’da defnedildi. Ahmed Saîd b. Silm’in 1365 (1946) olarak verdiği vefat tarihi ona değil babasına aittir. Bazı kaynaklarda Mekke’de öldüğüne dair verilen bilgi de yanlıştır.

Kürdî’nin bir hattat olarak ortaya koyduğu en önemli eser, resm-i Osmânî’ye göre nesih hattıyla yazdığı, “el-mushafü’l-Mekkî” adı verilen mushaftır. 1939’dan itibaren yaklaşık üç yılda tamamlanan mushaf Mescid-i Harâm’ın o sıradaki imamı Abdüzzâhir Ebü’s-Semh, Şeyhülkurrâ Sâlih Hicâzî, Maarif Vezâreti’nden Muhammed Şattâ ile İbrâhim en-Nûrî tarafından kontrol edilmiş, Muhammed Sürûr es-Sabbân da mushafı basmak için Şirketü mushafi Mekkete’l-mükerreme adıyla bir şirket ve daha sonra Mekke Matbaası olarak anılacak özel bir matbaa kurarak basımı gerçekleştirmiştir (1368). Bu aynı zamanda Mekke’de yazılıp basılan ilk mushaf olma özelliği taşır. Kürdî’nin Târîḫu’l-ḫaṭṭi’l-ʿArabî ve âdâbüh adlı kitabında muhtelif hatlarla ortaya koyduğu güzel örnekler yanında Mekke ve Kur’an tarihine dair eserlerinde de yazı örnekleri mevcuttur. Kürdî ancak mikroskopla görülebilecek küçüklükte yazılar yazmakla da tanınır. Meselâ bir yumurta üzerine bazı sûreler dışında Amme cüzünü yazması, posta pulu büyüklüğünde bir alana yer adlarıyla birlikte renkli Arap yarımadası haritasını çizmesi, buğday taneleri üzerine bazı âyetleri, Kureyş ve İhlâs sûrelerini, bazı şiirlerden beyitler yazması bu konudaki hünerini göstermektedir (bk. Ahmed Ali, s. 13-14).

Eserleri. Hat. 1. Ḥüsnü’d-diʿâbe fîmâ verede fi’l-ḫaṭ ve edevâti’l-kitâbe. Hat çeşitleri, yazıların özellikleri ve güzellikleri konusunda Selef’ten nesir ve nazım olarak nakledilenler, çeşitli yazı alet ve malzemesinin ortaya çıkışı, yayılması gibi hususları içerir (Kahire 1357/1938, 1370).

2. Târîḫu’l-ḫaṭṭi’l-ʿArabî ve âdâbüh. Başlangıçtan müellifin zamanına kadar çeşitli milletlere ait yazılar, Arap yazısı, hüsn-i hat tarihi ve sanatıyla ilgili önemli bir çalışma olup İslâm dünyasında tanınmış hattatlara ve çağdaşlarının fotoğraflarına, yazı örneklerine de yer verilen kapsamlı bir eserdir (Kahire 1358/1939; Riyad 1402/1982).

3. Mecmûʿatü’l-Ḥaremeyn fî taʿlîmi ḫaṭṭi’n-nesḫ (Kahire 1358). Bu eseriyle Nefḥatü’l-Ḥaremeyn fî taʿlîmi’n-nesḫ ve’s̱-s̱ülüs̱, rik‘a hattının öğretimine dair hazırladığı yedi cüzden oluşan meşk mecmuasını (Kürrâsetü’l-Ḥaremeyn) Cidde’deki hocalığı sırasında hazırlamış ve eser Suudi Arabistan’daki okullarda ders kitabı olarak okutulmuştur.

Müellifin hatla ilgili diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Muḳārene beyne ḫaṭṭi’l-Muṣḥafi’l-ʿOs̱mânî ve ıṣṭılâḥinâ fi’l-imlâʾ, Tuḥfetü’l-Ḥaremeyn fî bedâʾiʿi’l-ḫuṭûṭi’l-ʿArabiyye, Risâle fi’d-difâʿ ʿani’l-kitâbeti’l-ʿArabiyye fi’l-ḥurûf ve’l-ḥarekât, el-İstiḥsân fî vażʿi ʿalâmâti’t-terḳīm fi’l-Ḳurʾân.

Tarih. 1. Manẓûme fî ṣıfati eşhüri binâyâti’l-Kâʿbe (Hind 1367; Kahire 1371). Kâbe’nin Hz. İbrâhim, Kureyş, Abdullah b. Zübeyr ve Haccâc tarafından inşasıyla ilgili 352 beyitlik bu manzume Târîḫu’l-Ḳurʾân’ın sonunda (Manẓûme fî binâʾi’l-Kâʿbeti’l-müşerrefe adıyla) ve ardından bazı ilâveler yapılarak müellifin et-Târîḫu’l-ḳavîm adlı eseriyle birlikte neşredilmiştir (Mekke 1385/1965, III, 270-293).

2. Maḳāmü İbrâhîm ʿaleyhisselâm. Müstakil olarak basılan kitap (Kahire 1367) et-Târîḫu’l-ḳavîm adlı eserin IV. cildinde de yer almıştır (s. 14-64).

3. Edebiyyâtü’ş-şây ve’l-ḳahve ve’d-duḫân (Kahire 1369; Beyrut 1387/1967). Çay, kahve ve tütün bitkilerinin tarihçesi, kullanılması, kahvehaneler, edip ve şairlerin bunlarla ilgili olarak söylediklerinin derlenmesiyle ortaya çıkan bir risâledir.

4. et-Târîḫu’l-ḳavîm li-Mekke ve Beytillâhi’l-kerîm. Mekke, Mescid-i Harâm ve Kâbe tarihine dair olan, harita ve fotoğraflara da yer verilen bu kapsamlı eser altı cilt olup önce dört cildi basılmış (Mekke 1385/1965), daha sonra tamamı neşredilmiştir (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş, I-VI, Mekke 1412/1992; Beyrut 1420/2000, 1425).

5. Teberrükü’ṣ-ṣaḥâbe bi-âs̱âri Resûlillâh ve beyâni fażlihi’l-ʿaẓîm (Kahire 1385/1965, 1394/1974; Cidde 1433/2012).

6. Risâletü’n-nesebi’ṭ-ṭâhiri’ş-şerîf (Kahire 1386).

Kürdî ayrıca Şevḳ ve’r-raġbe fî maʿrifeti mâ ḥaṣale fi’l-Kâʿbe fi’l-ʿahdi’s-Suʿûdî, Kitâbü ʿayşi’r-Resûl ve aṣḥâbihi’l-kirâm, Risâle fî intiḳāli Resûlillâh ile’r-refîḳı’l-aʿlâ, Terâcimü men lehüm ḳuvvetü’l-ḥâfıẓa, ʿAcâʾibü mâ revâhü’t-târîḫ adlı eserleri yanında Kutbüddin en-Nehrevâlî’nin el-İʿlâm bi-aʿlâmi Beytillâhi’l-ḥarâm (Târîḫu’l-Ḳuṭbî) adlı eserini ta‘lîkāt ve resimlerle birlikte neşretmiştir (Mekke 1370/1950).

Diğer Eserleri. 1. Tuḥfetü’l-ʿibâd fî ḥuḳūḳı’z-zevceyn ve’l-vâlideyn ve’l-evlâd (Kahire 1353; Mekke 2005).

2. Târîḫu’l-Ḳurʾân ve ġarâʾibü resmihî ve ḥükmih. Kur’ân-ı Kerîm’in tarifi ve bu tarifin kapsadığı hususlar, mushaf halinde cem‘i, yazılması, âyet ve sûrelerin tertibi, kelimelerin yazılış şeklinin (resm-i hat) tevkīfî olup olmadığı, yazılışının ilginç yönleri, yazılışa uymanın hükmü, harflere nokta koymanın sebepleri, ashabın imlâ bilgisi, kıraat ihtilâfları ve kıraat imamları, tecvid, tilâvet âdâbı gibi konuları içerir. Sonunda müellifin Manẓûme fî binâʾi’l-Kâʿbeti’l-müşerrefe adlı şiiriyle birlikte basılmıştır (Kahire 1365/1946, 1372/1953).

3. Bedâʾiʿu’ş-şiʿr ve leṭâʾifü’l-fen (Kahire 1367).

4. İrşâdü’z-zümre li-menâsiki’l-ḥac ve’l-ʿumre. Şâfiî mezhebine göre yazılmış bir hac ve umre kılavuzu olup bazı ihtilâflı konularda diğer mezheplerin görüşlerine de yer verilmiştir (Kahire 1374/1955).

5. et-Tefsîrü’l-Mekkî. Başta Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr ve Ali b. Muhammed el-Hâzin’in tefsirleri olmak üzere Necmeddin en-Nesefî, Ferrâ el-Begavî ve Celâleyn tefsirleriyle Süleyman el-Cemel ve Ahmed b. Muhammed es-Sâvî’nin bu son tefsire yazdığı hâşiyelere dayanan müellif daha çok Kur’an’ın halk tarafından anlaşılmasına yönelik bir vaaz üslûbu benimsemiş, dolayısıyla teknik ve ilmî yönleri çok kısa tutmuş, hikâye, emsal ve şiirlere ağırlık vermiştir. Eserin Nisâ sûresine ait kısmı Mecd Mekkî tarafından neşredilmiştir (et-Tefsîrü’l-Mekkî: Sûretü’n-Nisâʾ, Cidde 1427/2006).

6. Zehretü’t-tefâsîr. Bu eser de İbn Kesîr’in tefsiriyle Celâleyn tefsiri, Süleyman el-Cemel ve Ahmed es-Sâvî’nin bu tefsire yazdıkları hâşiyelere dayanan muhtasar bir tefsirdir.

Kürdî’nin bir kısmı basılan şu eserleri de zikredilmektedir: Duʿâʾü ʿArefe, Manẓûme fi’t-teʿârîfi’l-fıḳhiyye, el-Eḥâdîs̱ü’n-nebeviyye fi’l-âdâbi’d-dîniyye ve’t-terbiyeti’l-İslâmiyye, İstiḥâletü’l-iḳāme fi’l-ḳamer ve’l-kevâkib, el-Hendesetü’l-medresiyye, Muḫtaṣarü’l-Miṣbâḥ ve’l-Muḫtâr fi’l-luġa, Ḥıfẓu’t-Tenzîl mine’t-taġyîr ve’t-tebdîl, el-Mevʿiẓatü’l-ḥasene fî ʿademi’l-yeʾsi ve fi’ṣ-ṣabri ve’t-tevfîz, el-Maḥfûẓâtü’l-edebiyyetü’l-muḫtâre, Ḥüsnü’l-bisâṭ fî dîvâni Muḥammed Ṭâhir el-Kürdî el-ḫaṭṭâṭ, el-Baḥs̱ ve’t-taḥḳīḳ fî maʿrifeti maʿne’ṣ-ṣıddîḳ (eserlerinin bir listesi için bk. Kürdî, Teberrükü’ṣ-ṣaḥâbe, s. 27-29; Ahmed Ali, s. 23-25).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 110-112 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.