MEÂLİMÜ’t-TENZÎL

Müellif mukaddimede eserin telif sebebini ve orta hacimde bir tefsir yazmayı amaçladığını belirtmiştir. Burada ayrıca tefsir, siyer, ahbâr ve kıraatle ilgili rivayetlerin kimlerden, hangi isnadlarla alındığı zikredilmiş, Kur’an okumanın ve öğretmenin faziletleri, tefsir, te’vil ve yedi harf gibi konular hakkında bilgi verilmiştir.

Meʿâlimü’t-tenzîl’de açık, kolay ve tekellüften uzak bir üslûp kullanılmıştır. Tefsire geçilmeden önce sûrenin adı, âyet sayısı, Mekkî veya Medenî olduğu, nerede hangi olay hakkında indiği belirtilmiştir. Âyetler üzerinde önce lugat bakımından açıklamalar yapılmış, ardından âyetin diğer âyet ve hadislerle tefsirine geçilmiş, sahâbe ve tâbiîn görüşlerinden yararlanılmış, kıraat vecihlerinin izahına geniş şekilde yer verilmiş, şâz kıraatler zikredilmiş, sarf ve nahiv tahlilleri yapılmıştır. Sahâbe tefsirini nüzûl sebebi ve nesih gibi sadece ashabın bilebileceği konularda merfû hadis, diğer konularda ictihad olarak değerlendiren Begavî’nin bazan onların görüşlerine muhalefet ettiği olmuştur. Müellifin hadis alanındaki otoritesi âyetlerin tefsiri sırasında açıkça görülmektedir. Hadislere sıkça başvurulmakta olup senedlerin hemen hepsinin bizzat müellife dayanması eserin başta gelen özelliğidir. Meʿâlimü’t-tenzîl’de İsrâiliyat’a da yer verilmekle birlikte müellif bunları yer yer tenkit süzgecinden geçirmiş ve bazılarını reddetmiştir.

Âyetin âyeti neshi yanında âyetin sünneti ve sünnetin âyeti neshedebileceği, neshin haberlerde değil ancak emir ve yasaklarda olabileceği ve sadece rivayetle bilinebileceği görüşünde olan Begavî müteşâbih âyetlerin tefsirinde iman ve teslimiyet prensibiyle hareket etmiştir. Kelâm hükümlerini içeren âyetlerin tefsirinde uzun tartışmalara yol açan ihtilâflı konulara kısa açıklamalarla değinilmiş, bunda müellifin Selef yolunu izleme anlayışı ve sünnete hâkimiyeti etkili olmuştur. Fıkhî meselelerin genişçe ele alındığı eserde az da olsa işârî tefsirlere yer verilmiş, Mu‘tezile açıkça reddedilmiş, dilcilerin nasla çatışan görüşlerine karşı çıkılmış, Râfizîler’in tefsirlerinden kaçınılmıştır.

Müellifin hadisteki titizliğini akîde ve ahkâm dışındaki kıssalar, haberler ve İsrâiliyat’a dair konularda göstermemesi onun en çok eleştirilen yönü ise de bu tür rivayetler genellikle İslâm’a aykırı olmayan ve senedi verilerek, bazan da eleştirilerek zikredilen bilgilerle ilgilidir. Rivayet zenginliği yanında ictihadî görüşlere, akaid, fıkıh, nahiv ve dil gibi konularda yapılan açıklamalara bakıldığında hem rivayet hem dirâyet tefsiri özelliği taşıdığı görülen eserin telifi sırasında Ali b. Ebû Talha, Atıyye el-Avfî ve İkrime el-Berberî yoluyla İbn Abbas’tan gelen tefsirlerle birlikte adları ve geliş yolları mukaddimede zikredilen Mücâhid, Atâ b. Ebû Rebâh, Hasan-ı Basrî, Ebü’l-Âliye er-Riyâhî, Muhammed b. Kâ‘b el-Kurazî, Zeyd b. Eslem, Kelbî, Dahhâk, Mukātil b. Hayyân, Mukātil b. Süleyman ve Süddî gibi âlimlerin tefsirle ilgili rivayetlerinden yararlanılmıştır. Tefsir alanında Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’nın Meʿâni’l-Ḳurʾân’ı, Ebû Ubeyde’nin Mecâzü’l-Ḳurʾân’ı, İbn Kuteybe’nin Ġarîbü’l-Ḳurʾân’ı, İbn Cerîr et-Taberî’nin Câmiʿu’l-beyân’ı, Zeccâc’ın Meʿâni’l-Ḳurʾân’ı, Muhammed b. Hasan en-Nakkāş’ın Şifâʾü’ṣ-ṣudûr’u, Vâhidî’nin el-Vasîṭ’i ve eserin temel kaynağı olan Sa‘lebî’nin el-Keşf ve’l-beyân’ı; hadis alanında ise Şâfiî’nin İḫtilâfü’l-eḥâdîs̱’i, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, Buhârî, Müslim ve Tirmizî’nin eṣ-Ṣaḥîḥ’leri, Ebû Dâvûd’un es-Sünen’i, Hattâbî’nin Meʿâlimü’s-Sünen’i eserin kaynakları arasında yer alır. Kıraatler konusunda İbn Mihrân en-Nîsâbûrî’nin el-Ġāye fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr’ı, tarih alanında Vehb b. Münebbih’in el-Mübtedeʾi, İbn İshak’ın Meġāzî’si ve Sa‘lebî’nin ʿArâʾisü’l-mecâlis’i faydalanılan diğer kaynaklardır.

Meʿâlimü’t-tenzîl yazıldığı dönemden itibaren çok rağbet görmüş, daha sonra birçok esere kaynak olmuş, bu konuda ilk sırayı Ali b. Muhammed el-Hâzin’in Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl’i almıştır. İbn Kesîr Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm’de, İbnü’l-Cevzî Zâdü’l-mesîr’de, Cemâleddin el-Kāsımî Meḥâsinü’t-teʾvîl’de, Zerkeşî el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân’da ve Süyûtî el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân’da ondan yararlanan müelliflerden bazılarıdır.

Çeşitli kütüphanelerde ve özellikle İstanbul’da pek çok yazma nüshası bulunan Meʿâlimü’t-tenzîl’in ilk neşri taşbaskı olarak dört cilt halinde gerçekleştirilmiş (Bombay 1269), daha sonra tekrarlanan bu baskının (Bombay 1309) ardından eser Hâzin’in ve İbn Kesîr’in tefsiriyle birlikte basılmıştır (Kahire 1405, 1406, 1407). Meʿâlimü’t-tenzîl Hâlid Abdurrahman el-Ak ve Mervân Süvâr tarafından tahkik edilmiş (Beyrut 1406/1986, 1407/1987), Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî bu baskılardan ilkini esas alarak eserin hadisleri için Fihrisü eḥâdîs̱i Tefsîri’l-Beġavî adıyla bir fihrist hazırlamıştır (Beyrut 1411/1990). Kitap ayrıca Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cum‘a Damîriyye ve Süleyman Müslim el-Haraş’ın tahkikiyle sekiz cilt halinde neşredilmiştir (Riyad 1409/1989, 1414/1993).

Meʿâlimü’t-tenzîl üzerinde Ali Eroğlu Müfessir Bağavî, Hayatı ve Tefsirindeki Metodu (1987, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Saffet Bakırcı Meâlimü’t-Tenzil’in Rivayet Tefsirleri İçindeki Yeri (1990, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), Bedreddin b. Affân Meʿâlimü’tenzîl: min evveli’l-kitâb ilâ nihâyeti sûreti’l-Enfâl (1407, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye Usûlü’d-dîn el-Kur’ân ve ulûmüh) adıyla birer doktora tezi hazırlamışlardır. İbrâhim Şerîf’in el-Beġavî el-Ferrâʾ ve tefsîruhû li’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Kahire 1406/1986) ve Afâf Abdülgafûr Hamîd’in el-Beġavî ve menhecühû fi’t-tefsîr (Bağdad 1982) adlı çalışmaları da burada zikredilebilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 203-204 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.