MELÎBÂRÎ

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Güney Hindistan’da Dekken bölgesinin güney batısındaki sahil kesimi Malabar’da (Ar. Melîbâr) Ponnani şehrinde Âdilşâhîler Hükümdarı I. Ali Âdilşah zamanında (1558-1579) yaşadığı bilinmektedir. Diğer nisbesi Ma‘berî, Dekken’in doğu sahillerine (Coromandel Coast) Ortaçağ’da Araplar’ın verdiği Ma‘ber ismiyle ilgili olup ailesi buradan Malabar’a göç etmiştir. Ponnani’de önemli bir ulemâ ailesinden geldiğini, ailenin reisi olan dedesi Zeynüddin b. Ali’nin “Büyük Mahdûm”, kendisinin ise “Küçük Mahdûm” diye anıldığını söyleyen Roland E. Miller, diğer kaynaklardan farklı olarak kendi adını Ahmed Zeynüddin, babasının adını Muhammed el-Gazzâlî şeklinde vermekte ve doğum-ölüm tarihlerini 1498-1581 olarak kaydetmektedir (Mappila Muslims, s. 44, 260); Brockelmann da isim zincirini verdiği bir yerde baba adını Gazzâl şeklinde zikretmektedir (GAL Suppl., II, 604). Melîbârî’nin Mekke’de İbn Hacer el-Heytemî’den ders aldığını söyleyen ve birkaç eserini vermekle yetinen Abdülhay el-Hasenî, Şâfiî fakihi ve Çiştî şeyhi olan dedesi Zeynüddin b. Ali el-Melîbârî (ö. 928/1522) hakkında etraflı bilgi aktararak birçok eserini kaydeder. Abdülazîz el-Minkādî, torun Melîbârî’nin hacca gidip yaklaşık on yıl kadar Mekke’de mücâvir kalarak İbn Hacer el-Heytemî ile Zekeriyyâ el-Ensârî’nin de aralarında bulunduğu birçok hocadan ders aldığını ve 991 (1583) yılında vefat ettiğini belirtir (el-Ves̱îḳa, IX/17 [1410/1990], s. 163). Zübeyd Ahmed bir yerde ölüm tarihi olarak 991 (1583) yılını verirken (el-Âdâbü’l-ʿArabiyye, I, 114) başka bir yerde bu tarihten sonra vefat ettiğini söyler (a.g.e., II, 312).

Eserleri. 1. Tuḥfetü’l-mücâhidîn fî baʿżı aḫbâri’l-Burtuġāliyyîn. 985 (1577) yılı civarında yazılıp Bîcâpûr Sultanı I. Ali Âdilşah’a takdim edilen eser dört bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde cihadla ilgili hükümlere, ikinci bölümde Malabar’da İslâmiyet’in yayılışına, üçüncü bölümde muâmelâta ve gayri müslimlerden alınan gümrük vergilerine, dördüncü ve ana bölümde Portekizliler’in Malabar’da kaldıkları döneme (1498-1583) dair bilgilere yer verilmektedir. Müellifin Portekizliler’e karşı müslümanları cihada teşvik için dinî-siyasî bir bakış açısıyla ve sade bir dille yazdığı eser o dönem Malabar tarihi için önemli bir kaynaktır. Tarihçiler, Melîbârî’nin verdiği bilgilerin güvenilir olduğunu söyleyip olaylara bakışı ve tahlil kabiliyetinden övgüyle söz eder. Hindistanlı tarihçi Firişte, Târîḫ-i Firişte’de Malabar müslümanlarıyla ilgili bilgileri bu eserden aldığını belirtirken (Miller, s. 44) Nainar bunun aynı adı taşıyan başka bir kitap olabileceğini söylemekte, Makbûl Ahmed ise böyle bir iddianın daha dikkatli bir araştırma gerektirdiğini belirtmektedir (EI² [İng.], V, 938). M. J. Rowlandson’un İngilizce (Tohfut ul-Mujahideen, London 1833) ve David Lopes’in İspanyolca (Historia dos Portugueses no Malabar por Zinadim, Lisboa 1898) tercümesiyle birlikte basılan eser daha sonra Hakîm Şemsullah Kādirî (Haydarâbâd-Dekken 1931) ve Emîn Tevfîk et-Tîbî (Trablusgarb 1397/1987), tarafından yayımlanmış, S. Muhammed Hüseyin Nainar tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (Madras 1942). Eserin Latince, Fransızca, Portekizce, Urduca ve diğer bazı Doğu dillerine çevrildiği de belirtilmektedir (Abdülazîz el-Minkādî, IX/17 [1410/1990], s. 165).

2. Ḳurretü’l-ʿayn fî mühimmâti’d-dîn. Şâfiî fıkhına dair Malabar’da yaygın veciz bir risâledir. Eser üzerine müellifin 982 (1574) yılında yazdığı Fetḥu’l-muʿîn bi-şerḥi Ḳurreti’l-ʿayn adlı şerh birçok defa basılmıştır (Bulak 1287, 1304, 1309; Hint 1323; Kahire 1297, 1304, 1306). Muhammed b. Ömer en-Nevevî, Nihâyetü’z-zeyn fî irşâdi’l-mübtediʾîn bi-şerḥi Ḳurreti’l-ʿayn (Kahire 1297, 1298, 1299) adlı bir şerh, Ebû Bekir Osman b. Muhammed Şattâ ed-Dimyâtî el-Bekrî müellifin şerhi üzerine İʿânetü’ṭ-ṭâlibîn ʿalâ ḥalli elfâẓı Fetḥi’l-muʿîn (I-IV, Bulak 1300, 1307; I-IV, Kahire 1306, 1312,1316, 1330) ve Alevî b. Ahmed es-Sakkāf Terşîḥu’l-müstefidîn (Kahire 1311) adıyla birer hâşiye yazmıştır.

3. İrşâdü’l-ʿibâd ilâ sebîli’r-reşâd. Mevâize dairdir (Kahire 1296, 1302; Kahire 1304, Şuayb b. Sa‘d el-Hureyfîşî’nin er-Ravżü’l-fâʾiḳ fi’l-mevâʿiẓ ve’r-reḳāʾiḳ adlı eserinin kenarında, Kahire 1313, kenarında yine müellifin ölüm ve âhiretle ilgili hadisleri ve rivayetleri ihtiva eden muhtasar bir eseri vardır).

4. Suʾâlü’l-ḳabr (nşr. Seyyid el-Cümeylî, Beyrut 1986).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 48-49 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.