MEVSILÎ, Ömer b. Bedr

Cemâziyelevvel 557’de (Mayıs 1162) Musul’da doğdu. İbn Râfi‘, lakabının Safiyyüddin olduğunu söylemektedir. Kürdî, Verrânî, Hanefî nisbeleriyle de anılmıştır. Tahsilini Bağdat’ta sürdüren Mevsılî kıraat âlimi Muhammed b. Mübârek el-Halâvî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî gibi âlimlerden yararlandı. Halep, Dımaşk, Kudüs gibi ilim merkezlerinde hadis rivayet etti ve hayatının sonuna kadar âlimlerden faydalanmayı sürdürdü. Kendisinden İbnü’l-Adîm ile kızı Şühde, Reşîd el-Attâr ve Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Ahmed el-Yağmurî ve başkaları rivayette bulundular. Mevsılî 28 Ramazan 622’de (3 Ekim 1225) Dımaşk’ta Nûriyye Bîmâristanı’nda vefat etti. Ölüm tarihinin 8 Şevval 622 (13 Ekim 1225) olduğu da rivayet edilmektedir.

Eserleri. 1. el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn maʿa ḥaẕfi’s-senedi ve’l-mükerrer mine’l-beyn. Mevsılî, halkın hadislere yeteri kadar ilgi göstermemesi üzerine kaleme aldığını söylediği bu eserde Buhârî ile Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerinde bulunan 2874 rivayeti bir araya getirmiş, yalnız sahâbî râvilerini kaydetmiş, aynı konuda muhtelif sahâbîler tarafından rivayet edilen hadislerin sadece birini almış, uzun rivayetlerde Hz. Peygamber’e ait olmayan ifadeleri ihtisar etmiş ve hadisleri konularına göre alfabetik olarak sıralamıştır. Eseri neşreden Sâlih Ahmed eş-Şâmî (I-II, Beyrut 1416/1995), sadece Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’de bulunan hadislerin baş tarafına “hı” (خ), sadece Ṣaḥîḥ-i Müslim’deki hadislerin baş tarafına “mim” (م), her ikisinde de bulunan hadislerin başına hı ve mim harflerini koymuş, rivayetlerin sonunda her iki eserin Muhammed Fuâd Abdülbâkī tarafından yapılan neşirlerini esas alarak hadislerin numaralarını göstermiştir.

2. el-Muġnî ʿani’l-ḥıfẓi ve’l-kitâb bi-ḳavlihim lem yaṣıḥḥa (lâ yaṣıḥḥu) şeyʾün fî hâẕe’l-bâb (Kahire 1343). Eserde hadislerin metin ve senedleri zikredilmeden hangi konularda sahih hadislerin bulunmadığı veya hangi konularda Hz. Peygamber’den rivayet gelmediği belirtilmektedir. Müellifin, öğrencilere ve hadisle ilgilenme fırsatı bulamayan meslek sahiplerine kısaca bilgi vermek ve onları hadise yönlendirmek için seçtiği bu metot pek geniş bir hadis kültürüne sahip olmayı gerektirdiğinden kendisi birçok âlim tarafından bu konularda acele ve isabetsiz hüküm vermekle suçlanmış, İbn Hacer el-Askalânî de sadece İbnü’l-Cevzî’nin Kitâbü’l-Mevżûʿât’ından faydalandığını ve ona bir şey katmadığını söylemiştir (el-Ḳavlü’l-müsedded, s. 21). Zeynüddin el-Irâkī ve Şemseddin es-Sehâvî’nin de tezatlar taşıdığını söyleyerek eleştirdikleri eseri Hüsâmeddin el-Kudsî İntiḳādü’l-Muġnî ve beyânü en lâ ġanâʾe ʿani’l-ḥıfẓi ve’l-kitâb adlı çalışmasıyla (Dımaşk 1343) tenkit etmiştir. Mevsılî’nin el-Muġnî’de verdiği bilgilerin üçte birinin yanlış olduğunu söyleyen Ebû İshak Muhammed b. Şerîf el-Huveynî el-Eserî ise önce bu kitabın muhtevasına yönelik tenkitlerini 101 konuda toplayarak Cünnetü’l-mürtâb bi-naḳdi’l-Muġnî ʿani’l-ḥıfẓ ve’l-kitâb isimli eserini kaleme almış (Beyrut 1407/1987), daha sonra da bunu Faṣlü’l-ḫiṭâb adıyla (Beyrut 1405/1985) ihtisar ederek ilk kitabındaki eleştirilerini yirmi sekiz konuda özetlemiştir. Faṣlü’l-ḫiṭâb’ın dış ve iç kapağında eserin İbn Kudâme’ye nisbet edilmesi bir baskı hatasıdır (Cünnetü’l-mürtâb, s. 9).

3. el-Vuḳūf ʿale’l-mevḳūf. Müellif bu kitapta 151 mevkuf rivayetin sıhhat derecesini tesbite çalışmıştır. Ümmü Abdullah bint Mahrûs el-Aselî, hadislerin tahkikinde yer yer notlar düşen hocası Ebû Abdullah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd’ın yönetiminde eseri neşre hazırlayıp yayımlamış (Riyad 1407), Murtazâ ez-Zeyn Ahmed de üzerinde yüksek lisans tezi yapmıştır (1987, el-Câmiatü’l-İslâmiyye [Medine]).

Müellifin diğer eserleri arasında el-ʿAḳīdetü’ṣ-ṣaḥîḥa fi’l-mevżûʿâti’ṣ-ṣarîḥa (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1158), İstinbâṭu’l-maʿîn mine (fi)’l-ʿileli ve’t-târîḫ li’bni Maʿîn, İḫtiyâru aḫyâri’l-aḫbâr, el-İntiṣâr ve’t-tercîḥ li-meẕhebi’ṣ-ṣaḥîḥ (meẕhebi Ebî Ḥanîfe), el-ʿAṣabiyyetü’l-meẕhebiyyetü’l-maḳīte adlı çalışmaları bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 488-489 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.