MİSNÂVÎ

1072 (1662) yılında Fas’ın orta kesiminde Tâdlâ yakınlarındaki Dilâiyye Zâviyesi’nde doğdu. Misnâvî nisbesinin zâviyenin bulunduğu yörenin eski adı olan Tâmisnâ’dan geldiği sanılmaktadır (Abdullah Kennûn, I, 269). Misnâvî, Şâzelî tarikatını yaymak ve bölgeyi imar etmek amacıyla X. (XVI.) yüzyılın ikinci yarısında Dilâiyye Zâviyesi’ni kuran Berberî asıllı Ebû Bekir b. Muhammed’in soyundan ilim ehli bir aileye mensuptur. İlk eğitimini, çeşitli alanlarda pek çok âlimin yetiştiği bölgenin siyasî hayatında etkili olan bu zâviyede aldı. Zâviyenin Filâlî Hükümdarı Mevlây Reşîd b. Şerîf tarafından yıkılması üzerine 1079’da (1668) ailesiyle birlikte Fas şehrine gitti. Burada Abdülmelik b. Muhammed es-Sicilmâsî, Muhammed b. Abdülkādir el-Fâsî, Hasan b. Mes‘ûd el-Yûsî, Muhammed b. İbrâhim el-Heştûkî el-Merrâküşî, Abdüsselâm b. Tayyib el-Kādirî, Ebû Abdullah Muhammed el-Bûinânî et-Tilimsânî ve babasının amcası Muhammed el-Murâbıt ed-Dilâî gibi âlimlerden ders aldı. Öğrenimini tamamladıktan sonra İnâniyye, Karaviyyîn gibi Fas’ın çeşitli mescidlerinde imam-hatip ve müderris olarak görev yaptı. 1720’de Mevlây İdrîs Mescidi’nin yenilenmesi tamamlanınca bu mescide imam-hatip ve müderris tayin edildi. Talebeleri arasında Ebü’l-Abbas Ahmed b. Mübârek es-Sicilmâsî, İbnü’t-Tayyib eş-Şarkī, Ahmed b. Abdülvehhâb el-Vezîr el-Gassânî, Ebü’l-Alâ İdrîs el-Mencere, Muhammed b. Hamdûn el-Bennânî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî, Muhammed b. Kāsım Cessûs, Emîr Muhammed b. Sultan Mevlây İsmâil ve İbn Zekrî el-Fâsî bulunmaktadır.

Hayatının ilk yıllarında fıkıh, belâgat, mantık, edep ve tarih ilimleriyle meşgul olan Misnâvî ileriki yıllarda kendini daha çok tefsir ve Ṣaḥîḥ-i Buḫârî okutmaya verdi. Hayatı boyunca ders vermeye devam etti, irşad faaliyetlerini de aksatmadı. Hem sûfî kişiliği hem hocalığı ile bölge halkı katında saygın bir mevki kazandı. Ramazan aylarında halka açık Ṣaḥîḥ-i Buḫârî dersi verir, Mâlikî mezhebinde delil kabul edilen ahkâm hadislerini açıklamayı bu ayın dokuzuncu günü tamamlardı. Bazı kaynaklarda şeyhü’l-cemâa olduğu ifade edilir. Bir süre fetva makamında bulundu, ancak daha sonra bu görevinden ayrıldı. Özellikle zor fıkhî meseleleri çözmede mahirdi. Bazı konularda Mâlikî mezhebine muhalefet eden Misnâvî’nin ictihad iddiasında olduğu kaydedilir (Hacvî, II, 285). Misnâvî 16 Şevval 1136 (8 Temmuz 1724) tarihinde Fas’ta vefat etti. Bâbülfütûh dışındaki Sîdî el-Âyidî Türbesi’nde vefatından yaklaşık üç yıl önce bizzat kendisinin açmış olduğu kabre defnedildi. İlmî otoritesiyle Filâlîler Hükümdarı Mevlây İsmâil’in iltifatına mazhar olmuş, siyasî faaliyetlere karışmamıştır. Seçkin talebelerinden Mevlây İsmâil’in oğlu Muhammed babasına karşı ayaklandığında ona destek vermekle suçlanmışsa da daha sonra Muhammed’i desteklemeyip aksine ayaklanmayı engellemeye çalıştığı ortaya çıkınca Mevlây İsmâil’in takibinden kurtulmuştur.

Eserleri. 1. Ṣarfü’l-himme ilâ taḥḳīḳi maʿne’ẕ-ẕimme. Eserde Mâlikî âlimlerinin zimmet tarifleri incelenmiş, ardından zimmetin şartları, bu şartlarla muamele ve tasarruf ehliyeti arasındaki farklar açıklanmıştır (nşr. İsâm Muhammed es-Sârî, Kahire 2012).

2. el-Ḳavlü’l-kâşif ʿan aḥkâmi’l-istinâbe fi’l-veẓâʾif. Bu eserde niyâbet, istinâbe, vekâlet arasındaki farklar, bunların hükümleri ve geçerli oldukları yerler diğer mezheplerin görüşlerine de yer verilerek belirtilmiştir (Fas 1333, Mehdî b. Muhammed el-Vezzânî’nin Şerḥu ʿAmeliyyâti Ebî Zeyd ʿAbdirraḥmân el-Fâsî adlı eserinin sonunda). Hadîce Mansûr eseri yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiştir (1997, Rabat Câmiatü Muhammed el-Hâmis).

3. Kitâbü Nuṣreti’l-ḳabż ve’r-red ʿalâ men enkere meşrûʿiyyetehû fî ṣalâteyi’n-nefl ve’l-farż. Misnâvî, farz namazda elleri iki yana bırakma uygulamasının yaygın olduğu Mağrib’de bazı âlimlerin elleri bağlamanın meşrû olmadığı yönündeki görüşlerine karşı bunun da sahih kabul edildiğini belirtmiştir. Muhammed Mehdî el-Vezzânî’nin bir reddiye yazdığı eser Abdullah Kennûn (Tıtvân 1367/1948), Abdüllatîf b. İmâm Bûazîzî ve Tâhâ b. Ali et-Tûnisî (Beyrut 2007) tarafından neşredilmiştir.

4. Netîcetü’t-taḥḳīḳ fî baʿżı ehli’ş-şeref (in-nesebi)’l-ves̱îḳ. Kādirî ileri gelenlerinin nesebi ve Abdülkādir-i Geylânî’nin tasavvuftaki mevkiine dairdir (Tunus 1296; Fas 1309, bir derleme içinde).

5. Cühdü’l-müḳılli’l-ḳāṣır fî nuṣreti’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir. Misnâvî, Netîcetü’t-taḥḳīḳ adlı eserine tekmile olarak yazdığı bu risâlede Abdülkādir-i Geylânî’nin müctehid olduğunu ileri sürer ve hakkındaki ithamlara karşı onu savunur (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 10905).

6. Nevâzil fıḳhiyye. Misnâvî’nin fetvaları öğrencileri tarafından büyük bir cilt halinde derlenmiş olup meselelerin çoğu Mevlây İsmâil ile vezirlerinin sorularına verilen cevaplardan oluşmaktadır (Fas 1345/1926; Misnâvî’nin çeşitli sorulara verdiği cevapları içeren yazma nüshalar için bk. Muhammed el-Alemî, s. 332).

7. Risâle fî kütübi’l-ḥadîs̱ elletî tecûzü’r-rivâye minhâ velletî lâ tecûz (nşr. Muhammed b. Azzûz, Beyrut 2003, İbn Zekrî et-Tilimsânî’nin Muʿallimü’ṭ-ṭullâb adlı eserinin sonunda).

Bunların dışında Misnâvî’nin çeşitli ilmî meselelere dair pek çok risâle kaleme aldığı ve bu risâlelerde problemlere çözüm getirme kabiliyetini ortaya koyduğu ifade edilmektedir. Kaynaklarda isimleri zikredilen ve bazılarının nüshaları günümüze ulaşan eser, risâle ve kasideleri şunlardır: Fevâʾid fi’t-taṣavvuf (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 984), et-Taʿrîf bi’l-eşrâfi’l-Edâriseti’l-Cûṭiyyîn (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1632; Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 4/5716), et-Taʿrîf bi’ş-Şeyḫ Ebi’l-ʿAbbâs Aḥmed b. İdrîs el-Yemenî (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 471, 1419), Taḳyîd fî nesebi’ş-şürefâʾi’s-Sıḳılliyyîn ve’ş-Şebûkiyyîn (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 6/5716), Taḳyîd fî mesʾeleti ʿademi teklîfi’l-mükreh (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 13943), Cevâb ʿammâ yeḳaʾü fî zemeni’l-mesbaġa min kes̱reti’s-suʾâl (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1081), Şerḥu Râʾiyyeti’l-Yûsî fî ris̱âʾi’z-Zâviyeti’d-Dilâʾiyye (Melik Abdülazîz Âl Suûd Müessesesi Ktp., nr. 71), Taḳyîd fî ecvibe fıḳhiyye (Tâze el-Hizânetü’l-ilmiyye, nr. 2/311), el-Maḳāmetü’l-fikriyye fî meḥâsini’z-Zâviyeti’l-Bekriyye (Dilâʾiyye), Taḳyîd fi’l-eşrâfi’lleẕîne lehüm şöhretün bi-Fâs, Cevâb ʿan mesʾeleti teʿâṭi’l-ʿârifîn li-esbâbi’l-irtizâḳ, Ḳaṣîde fi’t-tevessül bi’l-Mevlâ İdrîs müʾessisi Fâs. Öğrencisi Ahmed b. Abdülvehhâb el-Vezîr el-Gassânî, Risâle fi’t-taʿrîf bi’ş-Şeyḫ el-Misnâvî adıyla bir eser kaleme almış, İdrîs Halîfe, Misnâvî’nin hayatı, eserleri ve görüşlerine dair yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1978, Rabat Dârü’l-hadîsi’l-Haseniyye).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 273-274 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.