MÜŞA‘ŞA‘LAR

Hûzistan bölgesinin dinî, siyasî ve idarî tarihinde yüzyıllar boyu önemli rol oynayan hânedan, adını kurucusu Seyyid Muhammed b. Felâh’ın faaliyetinin ilk dönemleri için kullandığı Arapça şa‘şa‘a kelimesinden almıştır. Seyyid Muhammed, sözlükte “parıldama, ışık saçma” ve şarap ile kullanıldığında “başına vurma” mânasına gelen bu kelime ile bir vecd halini ifade etmiş olmalıdır. İmam Mûsâ el-Kâzım’ın soyundan geldiğini iddia eden Seyyid Muhammed Vâsıt’ta doğdu. Hille’de Şiî âlimlerinden Cemâleddin İbn Fehd’in yanında eğitim gördü. Dinî düşünceleri üvey babası olan Şeyh Ahmed’in yanında şekillendi. Hz. Muhammed ve Hz. Ali’nin yerde ve gökte devreden bir sır, Hz. Muhammed’in bir peygamber olarak hakikatin bir perdesi, kendisinin de diğer peygamberler gibi bir peygamber ve mehdî olduğunu iddia eden Seyyid Muhammed görüşlerini önce Vâsıt yakınlarında yaşayan Arap kabileleri arasında yaymaya çalıştı (844/1440). Bir süre sonra Dûb’a giderek Arap asıllı Meâdî kabilesinin Neys kolunu kendine bağladı. Ertesi yıl Timurlular’ın kontrolündeki Havîza’ya (Huveyza) yerleşmeyi başardı (4 Ramazan 845 / 16 Ocak 1442). Karakoyunlular’dan Bağdat hâkimi İspend b. Kara Yûsuf Havîza’ya müdahale ettiyse de bir sonuç alamadı. Seyyid Muhammed bu olayın ardından gücünü Basra ve Vâsıt’a kadar yaymak istedi, ancak başarılı olamadı (858/1454).

Bu sıralarda oğlu Seyyid Mevlâ Ali Vâsıt, Hille, Necef ve Kerbelâ’yı ele geçirerek Bağdat yakınlarındaki Ba‘kūbâ ve Selmân-ı Fârisî’yi yağmaladı (860/1456). Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah’ın müdahalesi üzerine geri çekilmek zorunda kalan Mevlâ Ali, faaliyetlerini Karakoyunlular’dan Pîr Budak’ın hâkimiyetindeki Luristan’da bulunan Kuhgîlûye’de yaymaya çalışırken öldürüldü (861/1457). Mevlâ Ali’nin Hz. Ali’nin, ulûhiyyetin ta kendisi olduğunu ve onun ruhunun kendisine geçtiğini iddia etmeye başladığı kaydedilmektedir. Seyyid Muhammed, oğlunun ölümünden sonra ilerleyen yaşına rağmen görüşlerini yaymayı sürdürdü. Üzerine yürüyen Emîr Nâsır Ferecullah Ubâdî’yi Vâsıt yakınlarında mağlûp etti. Hayatının son yıllarını tefsir telifi ve ibadetle geçiren Seyyid Muhammed 870 (1465-66) veya 866 (1461-62) yılında vefat etti. İnançlarını Kelâmü’l-mehdî adlı eserinde ayrıntılı şekilde anlatan Seyyid Muhammed’in Sünnîler’i diğer dinlerin mensupları gibi değerlendirdiği görülmektedir.

Seyyid Muhammed’in oğlu ve halefi Sultan Muhsin, Karakoyunlular ve Akkoyunlular arasındaki mücadelelerden istifade ederek Bağdat civarından Basra körfezi ve Lur dağlarına kadar geniş bir sahaya hâkim oldu. Şiî âlimlerini himaye edip telif faaliyetlerini destekleyen Sultan Muhsin’in vefatından (905/1500) sonra hânedan içerisinde karışıklıklar ortaya çıktı. Şah İsmâil, zındıklıkla itham ettiği Müşa‘şa‘ hânedanı üyelerinden bazılarını öldürttü ve bölgeyi kendi idaresine bağladı (914/1508-1509). Böylece Müşa‘şa‘lar’ın bölgede yaklaşık yetmiş yıldır süren hâkimiyetleri sona ermiş oldu. Şah İsmâil’in ayrılmasının ardından Sultan Muhsin’in oğlu Felâh yeniden Havîza’yı kontrol altına almayı başardı. Bununla birlikte Şah İsmâil’e hediyeler göndererek zâhiren ona bağlılığını sürdürdü (Şüşterî, II, 401).

Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Savaşı’nda (920/1514) Safevî Devleti’ne ağır bir darbe vurmasından sonra Müşa‘şa‘lar bir defa daha Hûzistan’a hâkim oldular. Bir Osmanlı istihbarat raporundan, Müşa‘şa‘lar’ın Çaldıran Savaşı’nın ardından ortaya çıkan kargaşa döneminde Hûzistan’ın yanı sıra Kürtler’in yaşadığı dağlık bölgelerle Lurisitan’ı da ele geçirdikleri anlaşılmaktadır (TSMA, nr. E. 8333). Ancak aynı yıl Felâh’ın ölümünden sonra Müşa‘şa‘lar, kısa sürede yeniden toparlanan Şah İsmâil’in hâkimiyetini bir defa daha kabul etmek zorunda kaldılar. Müşa‘şa‘ reisleri bu tarihten itibaren varlıklarını Safevîler’e tâbi valiler olarak devam ettirdiler. Bedrân b. Felâh (ö. 948/1541), Şah İsmâil ve Şah Tahmasb’a bağlılığını sürdürdü. Osmanlı Devleti’nin Irak’a sağlam bir şekilde yerleşmesi Safevîler’in uç valileri konumundaki Müşa‘şa‘lar’ı zor durumda bıraktı. Müşa‘şa‘lar, XVI. yüzyılın son çeyreğinde meydana gelen Osmanlı-Safevî savaşlarında Havîza’nın mahallî hâkimleri olarak iki ateş arasında kaldılar. Osmanlılar, Safevîler’e karşı askerî harekâtta Müşa‘şa‘lar’ı kendi yanlarına çekebilmek amacıyla yoğun gayret gösterdiler. Seyyid Seccâd b. Bedrân (ö. 992/1584) durumunu koruyabilmek için bu dönemde Osmanlı Devleti’yle siyasî ilişkiler kurdu. Bununla birlikte Müşa‘şa‘lar Osmanlı Devleti’nin bütün telkinlerine rağmen Safevîler’e bağlılıklarını sürdürdüler.

XVII. yüzyılda Seyyid Mübârek b. Muttalib b. Bedrân (ö. 1025/1616) İsnâaşeriyye Şiîliği’ni kabul etti. Seyyid Mübârek’in oğlu Nâsır, Safevî sarayına davet edilip Şah I. Abbas’ın kız kardeşiyle evlendirildi. Seyyid Mübârek’in ölümünün ardından ortaya çıkan karışıklıklar sırasında hânedanın gücü iyice zayıfladı. Müşa‘şa‘ reisleri, XVII. yüzyılın ikinci yarısı ile XVIII. yüzyılın ilk yarısında Safevî hükümdarları tarafından sınır valileri sıfatıyla tayin ve azledildiler.

Hûzistan, Afganlılar’ın 1135 (1722) yılında Safevî başşehri İsfahan’ı ele geçirmeleri üzerine yaşanan kargaşa döneminde Osmanlı Devleti tarafından ilhak edildi. Ancak kısa süre sonra duruma hâkim olan Nâdir Şah bölgeyi kendi hâkimiyetine bağladı. Bütün bu karışıklıklar sırasında statülerini korumayı başaran Müşa‘şa‘lar, Zendler ve Kaçarlar devrinde önemli ölçüde güç kaybına uğramalarına rağmen eski ve köklü bir seyyid hânedan olarak varlıklarını devam ettirmeyi başardılar. Havîza, XIX. yüzyıla gelindiğinde sulama kanallarının zarar görmesi ve nüfusun azalmasından dolayı artık eski önemini kaybetmişti. XIX. yüzyıl sonlarında Havîza çevresinde bulunan Benî Turuf kabilesinin itaatten çıkması ve XX. yüzyılın başında Muhaysınlar’ın reisi Haz‘al Han’ın Hûzistan’a hâkim olması ile birlikte hânedanın gücü iyice zayıfladı. Müşa‘şa‘lar bir süre sonra bölgedeki diğer Arap kabileleri gibi Haz‘al Han’ın nüfuzu altına girdiler (Ahmed-i Kesrevî, s. 159-160). Müşa‘şa‘lar ile akrabalık ilişkisi kuran Haz‘al Müşa‘şa‘ reisi Seyyid Mevlâ Abdülali’nin yerine kendi hanımının kardeşini tayin etti (1910). Kaçar hânedanını yıkarak devlet idaresine el koyan Rızâ Şah Pehlevî 1924 yılında Şeyh Haz‘al’ın iktidarına son verdi ve Mevlâ Abdülali’yi yeniden Müşa‘şa‘lar’ın reisi olarak tanıdı. Müşa‘şa‘lar, Hûzistan bölgesinin siyasî ve idarî tarihinde oynadığı uzun süreli siyasî rolün yanında temelde mehdîliğe dayanan dinî-mezhebî doktrinleriyle XV. yüzyılın dinî-sosyal cereyanları içerisinde önemli bir yere sahiptir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 155-156 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.