MUTARRİZÎ

538 (1143) yılında Hârizm’in merkezi Cürcâniye’de (Gürgenç) doğdu. Hârizmşahlar Devleti’nin parlak döneminde yaşadı. Mutarrizî nisbesi atalarından birinin elbise nakışı, sırma ve sim işlemeciliğiyle meşgul olmasından gelmiştir. el-Muġrib adlı eserindeki bir kayıttan hareketle (“ġvr” md.) Hârizm Türkçesi’ni bildiği ve büyük bir ihtimalle Türk asıllı olduğu sonucuna varılmaktadır. Başta babası olmak üzere Zemahşerî’nin öğrencisi Muvaffak b. Ahmed el-Mekkî, yine onun öğrencisi Muhammed b. Ebü’l-Kāsım el-Bakkālî’den ve diğer birçok âlimden dil, edebiyat, sözlük, fıkıh, tefsir, mantık alanında dersler aldı. Muhammed b. Ali et-Tâcir’den hadis dinledi. Zemahşerî’nin öldüğü yıl aynı yerde doğduğundan “halîfetü’z-Zemahşerî” diye tanındı (Yâkūt, XIX, 212). İtikadda Mu‘tezilî, amelde Hanefî olan Mutarrizî hacca giderken Bağdat’a uğradı (601/1204-1205), burada bir süre kalarak şehrin ileri gelen âlimleriyle tartışmalar yaptı, dil ve edebiyat dersleri verdi. İyi bir eğitimci olduğu anlaşılan ve Arap dilini kolayca öğretmek için eser yazan Mutarrizî oğlu Cemâleddin Ali’ye önce Kur’an’ı ezberletti, ardından Arap dilinde çok geçen kelimelerle eş anlamlılara dair el-İḳnâʿ adlı bir risâle yazıp okuttu. Daha sonra Arap gramerinin temel konularını özlü bir biçimde anlatan el-Miṣbâḥ adlı eserini yine onun için kaleme aldı. Öğrencileri arasında Hanefî fakihi Şemsüleimme el-Kerderî ile nahiv ve fıkıh âlimi Kāsım b. Hüseyin el-Hârizmî bulunmaktadır. 21 Cemâziyelevvel 610 (8 Ekim 1213) tarihinde Hârizm’de vefat etti.

Eserleri. 1. el-Muġrib fî tertîbi’l-Muʿrib. Hanefî fıkıh kitaplarında geçen garîb kelime ve tabirlerin açıklandığı geniş bir çalışması olan el-Muʿrib fî luġati’l-fıḳh adlı eserinin yeniden gözden geçirilip düzenlenmesi, kısaltılması ve bazı eklemelerin yapılmasıyla meydana getirilmiştir. Zemahşerî’nin Esâsü’l-belâġa’sında olduğu gibi kelimeler köklerinin ilk iki harfine göre alfabetik sıralanmış, kökü üç harften fazla olanlarda son harf de alfabetik dizime tâbi tutulmuştur. Önceden açıklanan kelimelerde atıf yapılmak suretiyle tekrardan kaçınılmıştır. Ancak kökün ilk iki harfine göre atıf yapılması atıf yerini bulma güçlüğü doğurduğu gibi çok defa atıf yerinde bilgi bulunmamaktadır. Nakillerde görüş sahiplerinin isimlerinin açık bir şekilde belirtilmemiş olması sözlüğün eksik yanlarından biridir. Bununla birlikte Lisânü’l-ʿArab ve el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ gibi sözlüklerde yer almayan mânaları içermesi eserin önemini arttırmaktadır. el-Muġrib âyet, hadis, şiir, sahâbe ve fukaha kavilleri, muarreb kelimeler, Farsça kelimeler, yer adları, şahıs isimleri ve emsale dair açıklamaların yoğun şekilde geçmesiyle ansiklopedi niteliği taşıyan bir eserdir. Müellif Halîl b. Ahmed’in el-ʿAyn, İbnü’s-Sikkît’in Iṣlâḥu’l-manṭıḳ, Câhiz’in Kitâbü’l-Ḥayevân, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin en-Nebât, İbn Düreyd’in el-Cemhere, Fârâbî’nin Dîvânü’l-edeb, Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin Tehẕîbü’l-luġa, İbn Fâris’in Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa, Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ ve Zemahşerî’nin Esâsü’l-belaġa gibi otuza yakın sözlük, dil, edebiyat ve hadis kitabını kaynak olarak kullanmıştır. Eserin sonunda fakihler için gerekli olan temel gramer bilgilerini kapsayan bir risâleye de (Risâle fi’n-naḥv) yer verilmiştir. Bu yöntemi Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî (el-Miṣbâḥu’l-münîr) ve Fîrûzâbâdî de (el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ) kullanmıştır. el-Muġrib, ilk defa Hindistan’da basılmış (I-II, Haydarâbâd 1328) daha sonra Mahmûd Fâhûrî – Abdülhamîd Muhtâr (I-II, Halep 1399/1979) ve Dârü’l-kitâbi’l-Arabî de (ts.) neşretmiş, M. Sadi Çöğenli doktora çalışması olarak tahkikini yapmıştır (1986, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi).

2. el-Miṣbâḥ fi’n-naḥv. Oğlu Cemâleddin Ali’ye Arap dilini öğretmek amacıyla Abdülkāhir el-Cürcânî’nin Miʾetü ʿâmil, el-Cümel fi’n-naḥv ve et-Tetimme adlı gramer kitaplarından ihtisar ederek meydana getirdiği bir gramer kitabıdır. Eser nahiv terimleri, lafzî-kıyasî âmiller, semaî âmiller, mânevî âmiller, fusûl fi’l-Arabiyye şeklinde beş bölümden ve bir hâtimeden oluşmaktadır. el-Miṣbaḥ defalarca basılmıştır (Leknev 1261; nşr. Abdülhamîd es-Seyyid Tâlib, Kahire 1970; nşr. Makbûl Ali en-Ni‘me, Beyrut 1414/1993; nşr. Yâsîn Mahmûd el-Hatîb, 1417/1997). Kitabın elli kadar şerh ve hâşiyesiyle birçok manzum şekli mevcuttur (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1710; Brockelmann, I, 294). Bunlardan Tâceddin el-İsferâyînî’nin el-Miftâḥ adlı şerhinden telhisle kaleme aldığı eḍ-Ḍavʾ şerḥu’l-Miṣbâḥ’ı ile (Leknev 1850) Hasan Paşa Niksârî’nin (İbn Alâeddin el-Esved) el-İftitâḥ fî şerḥi’l-Miṣbâḥ’ı (nşr. Ahmed Hâmid, Nablus 1411/1990; doktora tezi, 1989, Hüseyin Yazıcı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul) basılmıştır. Tâceddin el-İsferayînî’nin el-Miftâḥ ve Hacı Baba et-Tosyavî’nin Ḫulâṣatü’l-iʿrâb adlı şerhleri ile Muslihuddin Sürûrî’nin şerhi meşhurdur.

3. el-Îżâḥ şerḥu Maḳāmâti’l-Ḥarîrî (Tahran 1270; Tebriz 1272; nşr. Hamed b. Nâsır ed-Dahîl, Riyad 1402/1981). Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı Îżâḥu’l-burhân fî ʿilmi’l-meʿânî (Lâleli, nr. 3668/1) adlı eser müstakil bir çalışma olmayıp bu şerhin mukaddimesidir.

4. Zehrü’r-rebîʿ fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân (Risâle fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân) (Fihrisü’l-Ḫizâneti’t-Teymûriyye, I, 205).

5. Beyânü’l-iʿcâz fî sûreti “Ḳul yâ eyyühe’l-kâfirûn” (nşr. Hamed b. Nâsır ed-Dahîl, Riyad 1412/1992).

6. Risâle fî Fesri’l-mevlâ ve ḥaṣri maʿânih ve’l-keşf ʿan ḥaḳīḳati ma ḳīle fîh (nşr. Hamed b. Nâsır ed-Dahîl, Riyad 1412/1991). “Mevlâ” kelimesinin etimolojisiyle çeşitli anlamlarına dairdir.

7. el-İḳnâʿ limâ ḥuviye taḥte’l-ḳınâʿ. Oğluna Arap dilini öğretmek için yazdığı eş anlamlı kelimeler sözlüğüdür (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2688; Brockelmann, I, 294).

Mutarrizî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Muʿrib fî luġati’l-fıḳh, Muḫtaṣaru Iṣlâḥi’l-manṭıḳ, Zehrü’r-rebîʿ fî ʿilmi’l-bedîʿ, er-Risâle (bk. el-Muġrib, “ʿatk” md.), el-Muḳaddimetü’l-Muṭarriziyye fi’l-manṭıḳ. Bu eser Muhammed b. Ali el-Mutarrız’a (ö. 456/1064) ait olan el-Muṭarrize (el-Muḳaddimetü’l-Muṭarriziyye) adlı eserle karıştırılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 375-377 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.