MÜTEVELLÎ, Abdurrahman b. Me’mûn

426 (1035) veya 427 (1036) yılında Nîşâbur’da doğdu. Şâfiî âlimleri arasındaki şöhretine rağmen kaynaklarda hayatı hakkındaki bilgiler oldukça sınırlıdır. Şâfiî müctehidlerinden Ebü’l-Kāsım el-Fûrânî, Kādî Ebû Ali el-Merverrûzî ve Ebû Sehl Ahmed b. Ali’den fıkıh okudu. Kaynaklarda Abdülkerîm el-Kuşeyrî, İsmâil b. Abdurrahman es-Sâbûnî ve Ebü’l-Hüseyin Nasr b. Abdülazîz el-Fârisî gibi âlimlerden hadis rivayet ettiği belirtildiğine göre bunlardan da ders okumuş olması muhtemeldir. Ortak hocaları dolayısıyla İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî ile ders arkadaşlığı yapmış olmalıdır. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin vefatından (476/1083) sonra Bağdat Nizâmiye Medresesi’ne tayin edildiyse de ardından yerine Ebû Nasr İbnü’s-Sabbâğ getirildi. İbnü’s-Sabbâğ’ın gözlerini kaybetmesi sebebiyle daha sonra bu göreve iade edildiği ve vefatına kadar burada müderrisliğini sürdürdüğü nakledilir. Nizâmiye’de usûlü’d-dîn ve fürû-i fıkıh okuttu. Şâfiî mezhebinde görüş sahibi olan muhakkik fakihlerden biri kabul edilir. Kalabalık bir öğrenci grubuna ders verdiği belirtilen ve “Şerefü’l-eimme, Sâhibü’t-tetimme” gibi unvanlarla anılan Mütevellî 8 Şevval 478’de (27 Ocak 1086) Bağdat’ta vefat etti ve Bâbüebrez Mezarlığı’na gömüldü.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Muġnî. Mütevellî hakkındaki biyografik kaynaklarda ismi belirtilmeden sadece usûlü’d-dîn üzerine bir kitap diye sözü edilen eser, müellifle aynı yılda vefat eden İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-İrşâd’ı ile benzerlikler göstermektedir. Kitap kısa bir mukaddimeden sonra dört bölüm halinde düzenlenmiş, bilgi ve nazarla ilgili ilk iki bölümün ardından ulûhiyyet, nübüvvet ve sem‘iyyât konuları işlenmiştir. Kitapta ayrıca sevap ve ikāb kavramları ile iman-amel ilişkisi, büyük günah, şefaat ve imâmet meseleleri ele alınmış, sonunda emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker konusuna yer verilmiştir. Eseri ilk defa Marie Bernand, İskenderiye Belediye Kütüphanesi’ndeki yazma nüshasına (nr. 2014) dayanarak Fransızca bir girişle birlikte yayımlamış (Kahire 1986), ancak Daniel Gimaret, bu neşirle ilgili olarak kaleme aldığı makalesinde (bk. bibl.) okuma hatalarının çokluğuna işaret ederek dört sayfalık bir düzeltme listesi düzenlemiştir. Eser, İmâdüddin Ahmed Haydar tarafından diğer bir nüshası ile (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2340) karşılaştırılıp el-Ġunye fî uṣûli’d-dîn adıyla yeniden neşredilmiştir (Beyrut 1406/1987).

2. Tetimmetü’l-İbâne. Müellifin hocalarından Ebü’l-Kāsım el-Fûrânî’nin fıkha dair el-İbâne adlı eseri üzerine “hudûd” bahsine kadar yazılmış, ancak Mütevellî’nin ölümüyle yarım kalmış zeyil türünde hacimli bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2041; bk. Brockelmann, GAL, I, 484; Suppl., I, 669).

3. Kitâb fi’l-ḫilâf (Sübkî, V, 107; İsnevî, I, 306).

4. Muḫtaṣar fi’l-ferâʾiż (Sübkî, V, 107; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 1251).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 220 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.