NÂCÎ MA‘RÛF

20 Aralık 1910 tarihinde Bağdat’ta doğdu. İlk ve orta öğreniminden sonra 1932’de Dârü’l-muallimîne’l-âliye’yi bitirdi. Bağdat el-Medresetü’s-sâneviyyetü’l-merkeziyye ve Dârü’l-muallimîne’l-ibtidâiyye’de beş yıl öğretmenlik yaptı. Cevvâlü’l-Arabî ve Nâdi’l-müsennâ adlı milliyetçi derneklerin kuruluşunda görev aldı. 1937’de eğitim amacıyla Irak hükümeti tarafından Fransa’ya gönderildi. Collège de France’ta ve diğer öğretim kurumlarında okudu. Sorbonne Üniversitesi’nde Maurice Gaudefroy-Demombynes yönetiminde Müstansıriyye Medresesi’ni konu alan bir doktora tezi hazırladı. Ancak Almanlar’ın Paris’i işgal etmeleri yüzünden tezini savunamadan ülkesine dönmek zorunda kaldı ve Bağdat müzesinde çalışmaya başladı (1940). Sâmerrâ, Vâsıt ve Bağdat’taki tarihî eserleri araştırma heyetinin başkanlığına getirildi. Müze müdürü Sâtı‘ el-Husrî ile birlikte çeşitli ilmî yayınlar yaptı. Irak üzerinde manda yetkisine sahip İngiltere’ye karşı Reşîd Âlî el-Keylânî kumandasında bir grup subay tarafından gerçekleştirilen direniş hareketine katıldığından (Mayıs 1941) birkaç yıl tutuklu kaldı. 1946’da Maarif Vekâleti’nde müfettiş olarak görev aldı, çeşitli fakültelerde konferanslar verdi. 1943’te et-Tefeyyüz dergisinin yazı işleri müdürlüğünü yaptı. 1948’de Dârü’l-muallimîne’l-âliye’ye öğretim üyesi tayin edildi. Ardından Vakıflar Genel müdürlüğü (1950), Külliyyetü’ş-şerîa dekanlığı (1952), 1957’den sonra Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde medeniyet tarihi hocalığı, tarih bölümü başkanlığı ve Edebiyat Fakültesi dekanlığı (1960-1965) yaptı. Meclisü’l-hidmeti’l-âmme’ye üye seçildi (1965). 1968’de Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Lisansüstü Araştırmalar Bölümü’nde çalıştı, aynı yıl İmam Ebû Hanîfe Merkezi’ni kurdu ve vefatına kadar buranın başkanlığını yürüttü. 1970’te Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doğu Dilleri Bölümü’nde el-Müstanṣıriyye ve esâtiẕetühâ ve teṭavvürü’l-medrese ile’l-câmiʿa adlı çalışmasıyla doktor unvanını aldı. Umre ziyareti sonrası gittiği Cidde’de 15 Ağustos 1977’de vefat etti. Bağdat’a getirilen naaşı Âzamiye Külliyesi’nde defnedildi (18 Ağustos). Arap birliğini sağlamak ve sömürgeciliğe karşı koymak için milliyetçiliğin gerekliliğine inanan, siyonizmin tehlikelerini bilen Nâcî Ma‘rûf tarih bilincine sahip kültürlü gençlerin yetişmesine gayret etmiş, onları İslâm medeniyeti muhaliflerinin planlarına karşı uyarmaya çalışmıştır.

Nâcî Ma‘rûf çeşitli fakülte ve yüksek okullarda otuz yılı aşkın bir süre İslâm tarihi ve medeniyeti, belâgat ve hukuk tarihi dersleri okuttu. Çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Başta Kahire Üniversitesi olmak üzere bazı yerli ve yabancı üniversitelerde konferanslar verdi. Suriye, Mısır, Fas, Tunus, Türkiye, Almanya, Rusya, İspanya, İtalya ve İngiltere’de yapılan birçok ilmî toplantıya katıldı. İslâm medeniyetinin ulaştığı hemen her yeri, özellikle de Avrupa’da bulunan tarihî eserleri görmeye gayret etti. Bağdat ve diğer Arap ülkeleri radyolarında medeniyet tarihine dair 200’den fazla konferans ve konuşması yayımlandı. el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī ve Dımaşk Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye üyesi olan Nâcî Ma‘rûf’un etkilendiği şahsiyetler arasında Sâtı‘ el-Husrî, Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Maurice Gaudefroy-Demombynes, Louis Massignon, Gustave le Bon, Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Muhammed Kürd Ali ve Muhammed Behcet el-Eserî sayılabilir.

Eserleri. el-Mütâlaʿatü’l-ʿArabiyyetü’l-ḥadîs̱e (Muhammed Behcet el-Eserî ve Bâkır eş-Şebîbî ile beraber, I-II, Bağdat 1934); el-Münteḫabâtü’l-edebiyye (Bağdat 1935); el-Medresetü’l-Müstanṣıriyye (Bağdat 1935); Mûcizü târîḫi’l-ḥaḍâreti’l-ʿArabiyye (Bağdat 1948, 1952 [son neşir Abdülazîz ed-Dûrî ile birlikte]); Târîḫu’l-ʿArab (Bağdat 1949, daha sonra Abdülazîz ed-Dûrî, Mustafa Cevâd ve Hâlid el-Hâşimî ile ortak çalışma olarak yeni baskıları yapılmıştır); Muḳaddime fî târîḫi’l-Müstanṣıriyye ve ʿulemâʾihâ (Bağdat 1958); Târîḫu ʿulemâʾi’l-Müstanṣıriyye (Bağdat 1959, I-II, 1965; I-II, Kahire 1976); el-Medḫal fî târîḫi’l-ḥaḍâreti’l-ʿArabiyye (Bağdat 1960, 6. bs. 1966); el-Medresetü’ş-Şerâbiyye (Bağdat 1961); Ḫıṭaṭu Baġdâd (Clément Imbault Huart’dan harita ve resim ilâveli tercümedir, Bağdat 1961); Tes̱niyetü esmâʾi’t-târîḫiyye (Bağdat 1962); et-Tevḳīʿâtü’t-tedrîsiyye (Bağdat 1963); ʿUrûbetü’l-müdüni’l-İslâmiyye (Bağdat 1964); Muḳaddime fî târîḫi Medreseti Ebî Ḥanîfe ve ʿulemâʾihâ (Bağdat 1965); el-Medârisü’ş-Şerâbiyye bi-Baġdâd ve Vâsıṭ ve Mekke (Bağdat 1965; Kahire 1397/1977); ʿUlemâʾ yünsebûne ilâ müdünin aʿcemiyye ve hüm min erûmetin ʿArabiyye (Bağdat 1385/1965); Neşʾetü’l-medârisi’l-müstaḳılle fi’l-İslâm (Bağdat 1966); Ḥayâtü İḳbâl eş-Şerâbî (Bağdat 1966); Medârisü Vâsıṭ (Bağdat 1966); Medârisü Mekke (Bağdat 1966); Taḫṭîṭu Baġdâd (Bağdat 1966); el-Merâṣıdü’l-felekiyye bi-Baġdâd fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî (Bağdat 1967); ʿÂlimât Baġdâdiyyât fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî (Bağdat 1967); el-ʿUmle ve’n-nuḳūdü’l-Baġdâdiyye fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî (Bağdat 1967); Müsteşfeyâtü Baġdâd fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî (Bağdat 1968); Aṣâletü’l-ḥaḍâreti’l-ʿArabiyye (Bağdat 1968, 1969; Beyrut 1975); Baġdâd (Mustafa Cevâd, Ahmed Sûse ve Muhammed Mekkiyye ile birlikte, Bağdat 1969); et-Teʾmîmü’l-ictimâʿî fi’l-İslâm (Bağdat 1969); el-Müstanṣıriyye ve esâtiẕetühâ ve teṭavvürü’l-medrese ile’l-câmiʿa (Kahire 1971; el-Mecelletü’t-târîḫiyye’de de neşredildi; sy. 2 [1972], s. 64-85); Medârisü ḳable’n-Niẓâmiyye (Bağdat 1393/1973; Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-ʿIrâḳī’de de neşredilmiştir; sy. 22 [1973], s. 103-156); ʿUlemâʾü’n-Niẓâmiyyât ve medârisü’l-meşriḳı’l-İslâmî (Bağdat 1393/1973); ʿUrûbetü’l-ʿulemâʾi’l-mensûbîn ile’l-büldâni’l-aʿcemiyye fi’l-meşriḳı’l-İslâmî (I. cilt, Bağdat 1974); el-Fârâbî: ʿArabiyyü’l-muvaṭṭan ve’s̱-s̱eḳāfe (Bağdat 1974); Meşyeḫatü’n-Naʿâl el-Baġdâdî (Beşşâr Avvâd Ma‘rûf ile beraber, Bağdat 1975); ʿUrûbetü’l-ʿulemâʾi’l-mensûbîn ile’l-büldâni’l-aʿcemiyye fî Ḫorâsân (I, 1396/1976; II, 1397/1977; III, 1398/1978, son cilt Bilâd-ı Rûm, Cezîre, Şehrizor ve Azerbaycan âlimlerine dairdir). Nâcî Ma‘rûf’un ayrıca çeşitli dergilerde yayımlanmış 100’den fazla makalesi vardır (bir listesi için bk. el-Medârisü’ş-Şerâbiyye, s. 493-502).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 273-274 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.