OSMANPAZARI

Bugün Omurtag adıyla anılmakta olup Bulgaristan’ın kuzeydoğu kesiminde, deniz seviyesinden 525 m. yükseklikte bir plato üzerinde Osmanlılar tarafından kurulmuş küçük bir kasabadır. Burası, 1500 yılından itibaren Osmanlı yönetiminin son dönemine kadar (1878) idarî bir merkez olmanın yanı sıra bölgedeki Türk yerleşme yerlerinin önemli bir pazar yeri özelliği taşımaktaydı.

Osmanpazarı ilk Osmanlı kayıtlarında Alakilise nahiyesi diye geçer. 1052 (1642) yılı dolaylarında Alakilise/Osmanpazarı kazası şeklinde anılmaya başlandı. XIX. yüzyılın büyük Osmanpazarı kazası iki tarihî bölgeyi ihtiva eder. Batıda ormanlık alan olan Tozluk platosu (Alakilise nahiyesi), doğuda XVII. yüzyılın başlarına kadar büyük Şumnu kazasına bağlı bir nahiye durumundaki, daha verimli arazileri bulunan Gerlovo bölgesi yer alır. Alakilise nahiyesinin Osmanlı öncesi tarihiyle ilgili bilgi yoktur. Burası, ilk Bulgar Çarlığı’nın başşehri Preslav’dan ikinci Bulgar Çarlığı’nın ana kenti olan batıdaki Tırnova’ya giden yolun geçtiği yerde bulunmaktaydı. “Alakilise/Kenise” ismine yönelik en eski atıf ise 890 (1485) tarihli icmal tahrir defterinde yer alır. Buna göre nahiyede 114 hâneden ibaret “perakende yörükleri ve yağcı grubu” yaşıyordu. Dobrovo/Dobrofçe köyünün adı hariç diğer bütün yer adları Türkçe’ydi.

Filibe ve Kuzey Trakya’ya ait 925 (1519) tarihli tahrir defterinde, kırk yıl önce Rodop dağlarından (Tanrı dağı) bir grup yörüğün Gerlovo’da Dobruca yönündeki Alacakilise diye isimlendirilen bölgeye göçtüğü belirtilmektedir (BA, TD, nr. 77). 1870’te Felix Kanitz tarafından nakledilen mahallî bir rivayete göre Osmanpazarı kasabası, “yaklaşık 300 sene önce” Arabacı Osman tarafından inşa edilen bir handan dolayı ortaya çıkmıştır. 922 (1516) tarihli tahrir kayıtlarında Şumnu kazasında beş sivil müslüman hânesiyle beş ellici statüsünde hânesi bulunan Arabacı Osman köyünden söz edilir. 987’de (1579) Arabacı Osman köyü on dokuz hâneden ibaretti. 1052 (1642) tarihli Avârız Defteri, bölgeyi Osmanpazarı adıyla anan ve bir nahiyenin merkezi olarak gösteren ilk kaynaktır (BA, TD, nr. 775). Buranın bir kasaba halinde gelişmesi XVII-XIX. yüzyıllarda olmuştur. 1164 (1751) tarihli Avârız Defteri’ne göre kasabada 178 müslüman hânesiyle iki hıristiyan hânesi bulunmaktaydı. 1261 (1845) tarihli Temettuât Defteri’nde burada 407 müslüman hânesi yanında seksen üç hıristiyan hânesi yaşadığı kayıtlıdır (BA, KK, nr. 6081).

Kasabayla ilgili geniş bilgi aktaran Felix Kanitz 1870’te kasaba nüfusunu 700 müslüman ve 180 hıristiyan hânesi olarak vermektedir. Kasaba 5000 kişilik nüfusuyla bütün kazanın en büyük yerleşim merkezi durumundaydı. Bu rakamlar burada hıristiyan nüfusunun XIX. yüzyılda belirdiğini gösterir. Hıristiyanlar 1873’te nüfusun % 20’sini oluşturuyordu. XIX. yüzyılda Osmanpazarı tekstil üretiminde gelişmiş bir ekonomiye sahipti (abâ dokuması, keçi kılından battaniye, deri üretimi ve metal işleri).

XVIII ve XIX. yüzyıllarda Osmanpazarı’nın merkezi olduğu kaza yetmiş üç Türk köyünü içine almakta ve bunlar tamamen Türkler’le meskûn bulunmaktaydı. Ayrıca Türkçe ad taşımakla birlikte çoğunluğu hıristiyan nüfusa sahip iki büyük yerleşme yeri vardı. Bunlar kuzeyde Konak ile güneyde Çıtak köyleriydi. Her iki köy, XVI. yüzyılın ilk yıllarında dağılmış hıristiyan ailelerinin yaşayacağı güvenli bir yer olması için Osmanlı idarecilerinin inisiyatifiyle kurulmuştur. Bu köyler aynı zamanda derbendci statüsündeydi. 1164’te (1751) Çıtak’ta altmış dört müslüman, 146 hıristiyan hânesi, Konak’ta ise otuz müslüman, elli hıristiyan hânesi vardı. Bir bütün olarak Osmanpazarı kazasının bir kasabası, yetmiş beş köyü, % 91’i müslüman Türk olan toplam 1480 hânesi bulunmaktaydı.

Osmanpazarı’nın doğu yarısı, Gerlovo nahiyesi XIX. yüzyılda buraya bağlanmış olup yirmi yedi köy ve bir küçük kasabadan ibaretti. Buradaki Vǎrbitsa (Virpiçe) kasabası, tarihi Osmanlı Devleti öncesine dayanan tek yerleşim mahalli özelliği taşımaktadır. XV. yüzyıl Osmanlı tarihçisi Neşrî, Vǎrbitsa’daki kalenin 790 (1388) yılında bir kış seferi esnasında Vezir Çandarlızâde Ali Paşa tarafından zaptedildiğini yazar. Kale bugünkü Vǎrbitsa’nın hemen dışında, XII. yüzyıldan kalma pek çok Bizans parasının bulunduğu Gerilgrad Kalesi’nin harabeleri arasındadır. Vǎrbitsa 987’de (1579) 307 hıristiyan hânesi, 1873 yılında 193 hıristiyan ve seksen beş müslüman hânesiyle Gerlovo bölgesinde en büyük yerleşim birimi durumundaydı. Burası, 1184 (1770) yılı civarında Kalgay Mesud Giray’ın tahttan indirilmesini müteakip Kırım Tatarları’ndan önemli bir grubun yerleşme yeri haline geldi. Bunların ahfadı hâlâ Vǎrbitsa’da yaşar. 1985’te Bulgar milliyetçileri Giray ailesine ait XVIII. yüzyıldan kalma konağı yaktılar. Osmanlı dönemi sonunda 1873’te, Tozluk ve Gerlovo tarihî bölgelerinin her ikisi de % 88’ini Türkler’in teşkil ettiği 4028 hâneye sahipti. 496 Bulgar hıristiyan ise sadece Osmanpazarı’nın içinde, Vǎrbitsa ve Çıtak’ın küçük kasabalarında, Konak derbend köyünde yaşıyordu.

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanpazarı kasabası yakıldı, pek çok Türk’ün burayı terketmesi yüzünden tamamen ortadan kalkma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. 1887’de Bulgar sayımına göre kasabada sadece 3755 kişi oturuyordu. Bu sayının 2332’si müslümandı ve Türkçe konuşuyordu. XIX. yüzyılda burada sekiz cami, birkaç medrese, tekkeler, bir hamam, yedi han ve bir kilise mevcuttu. Kasaba II. Dünya Savaşı’na kadar durgun bir halde kaldı. 1934’te kasabanın nüfusu 1888 yılındakiyle hemen hemen aynı idi ve bu yılda adı Omurtag’a çevrilmişti. 1972’de burada üç cami kalmıştı: 1219 (1804) tarihli tamir kitâbesiyle birlikte Yukarı Cami, Fındık Camii ve Tekke Camii. Tekke Camii aynı zamanda Mehmed Baba Tekkesi’ydi. 1985’te Bulgaristan’da Türkler’e yönelik baskılara karşı Gerlovo’daki Türkler, özellikle Alvanlar (1934’te Jablanovo) civarındaki kızılbaş köyleri Bulgar ordusu tarafından bastırılan bir direniş gösterdiler. Komünizmin yıkılmasından sonra Osmanpazarı’ndaki Türkler’in durumu düzeldi. 1963’te 7074 olan kasabanın nüfusu günümüzde (2005) 11.124’e yükselmiştir.

Osmanpazarı’nda yetişen âlimler arasında birçok eserin müellifi Şeyh İsmâil Niyazi Efendi (ö. 1312/1894) anılabilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 1-2 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.