RÛZBEYÂNÎ

2 Temmuz 1913 tarihinde Kerkük vilâyetine bağlı Karahasan nahiyesinin Furkān köyünde doğdu. Goran kabilesinin Rûzbeyânî aşiretine mensuptur. İlk eğitimini babasının ders verdiği medresede aldı. Daha sonra öğrenimine ailenin göç ettiği Bâdâvâ köyünde, ardından babasının imam tayin edildiği Süleymaniye’deki el-Câmiu’l-kebîr’de sürdürdü, Farsça ve Türkçe öğrendi. 1924’te Süleymaniye, İngilizler tarafından işgal edilince ailesi tekrar Bâdâvâ köyüne döndü, babası ertesi yıl Kerkük’teki Ferhâd Camii’ne hatip ve müderris olarak tayin edildi. Babası bu görevinden alınınca gittikleri Bâdâvâ’da resmî ilkokuldan mezun oldu. Ailesi 1928’de Furkān köyüne döndü, Rûzbeyânî burada, daha sonra Kerkük’te akrabası Melâ Yûsuf Rûzbeyânî, Erbil’de Melâ Abdullah Beytüvânî, Uveyne köyünde Melâ Osman, Kefrî’de Müftü Muhammed Saîd Efendi’den ders aldı. General Bekir Sıdkî’nin Musul’da bir suikast sonucu öldürülmesiyle ilişkisi bulunduğu iddiasıyla 1937’de tutuklanıp Huveyce’de iki yıl hapis yattı. Ardından Kerkük’te adlî kontrol kaydıyla serbest bırakıldı. Burada derslerine devam ettiği ve yardımcılığını yaptığı Şeyh Rızâ Vâiz’den 1942’de icâzet aldı. Aynı yıl Kerkük’te tekrar tutuklandı ve önce Semâve’de, ardından Amâre’de hapis yattı, 1944’te serbest bırakıldı. Hapisteyken Şerefnâme ve Târîḫu’s-Süleymâniyye’yi Arapça’ya tercüme etti. Hapisten çıktıktan sonra Kerkük’ün güneyindeki Menâre köyünde kardeşi Melâ Muhammed Emîn’in yanına gitti; iki yıl kadar gündüz çocuklara ve akşamları yetişkinlere okuma yazma öğretti. 1948’de Musul çevresindeki Rûzbeyânî aşiretinin köylerini dolaştı, şeceresini araştırdı. Kerkük’e dönünce tutuklanıp Nakretü’s-Selmân ve Nâsıriye’ye sürgüne gönderildi. 1950’li yıllarda Sa‘diye’de, Dâkūk, Kût, Basra, Mendelî (Bendenîcîn) ve Kerkük’te imam-hatiplik ve müderrislik yaptıktan sonra bu görevden ayrıldı. Temmuz 1958’de bir darbe ile krallığa son verip cumhuriyeti ilân eden General Abdülkerîm Kāsım’ı ertesi yıl bir cuma hutbesinde eleştirdiği için tutuklanıp on beş ay kadar Nâsıriye’de hapis yattı. Yeni yönetimin kültürel ve ekonomik haklar alanında vaad ettiği sözlerin tutulmaması üzerine Molla Mustafa Barzânî’nin 11 Eylül 1961’de başlattığı bağımsızlık hareketinin ardından onun yanında yer aldı ve Cemirîzân, Bâsere, Karadağ, Mâvit gibi yerlerde kadılık ve devrim temyiz mahkemesi üyeliği yaptı. Barzânî ile merkezî yönetim arasında 1964’te yapılan anlaşmadan sonra İran’a giderek Serdeşt ve Sakız’da bir süre kaldıktan sonra 1979’a kadar Tahran’da ikamet etti. Tahran Üniversitesi Şeriat Fakültesi’nde hocalık, İran Enformasyon Bakanlığı’na bağlı Kürtçe yayın yapan bir radyoda yazarlık ve mütercimlik yaptı. İran İslâm Devrimi’nin ardından Senendec şehrine yönelik askerî harekâtı eleştiren konuşması yüzünden başına geleceklerden endişe edip Irak elçiliğine sığındı ve gizlice Irak’a döndü. el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī bünyesindeki el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Kürdî’ye üye seçildi. Mart 1994’te Arap Birliği’ne bağlı Arap Tarihçileri Birliği tarafından altın madalya ile ödüllendirildi. Son otuz yılda sadece ilmî araştırmalarla ilgilenip siyasî faaliyetlerden uzak duran Rûzbeyânî münzevi bir hayat yaşadığı Bağdat’taki evinde 27 Mart 2001 tarihinde öldürüldü. Rûzbeyânî’nin Kürdistan’daki siyasî hareketlerle ilgisi ve yazıları dolayısıyla merkezî yönetimin şimşeklerini üzerine çektiği söylenir.

Bağdat’taki el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Kürdî’de yıllarca çeşitli komisyonlarda görev yapan Rûzbeyânî, Mehmed Emin Zekî Bey’in Hulâseyekî Târihê Kürd u Kürdistân adlı eserinin büyük bir kısmının tashihini yapmış, Irak, İran, Lübnan ve diğer bazı ülkelerde çıkan gazete ve dergilerde Kürtçe, Arapça, Farsça ve Türkçe makaleler yazmıştır. Bölgedeki yerleşim merkezlerinin tarihine dair yazdığı eserlerde şehirler ve çevrelerinin gelişimi, eski eserleri, âlimleri, şair ve edipleri, sosyal, ekonomik, dinî ve ilmî durumu hakkında bilgi vermiştir. Eserlerinde Kürtçe, Türkçe, Arapça, Farsça birçok kaynaktan verdiği dipnotların bazan asıl metni aşan bir hacme ulaştığı görülür. Rûzbeyânî’nin tarihçiliğinin öne çıkan bir diğer yanı da Kürt emirlikleri hakkında bilinmeyen hususları ortaya çıkarması, Kürtçe, Farsça ve Türkçe birçok eseri Arapça’ya tercüme etmiş olmasıdır. Tarihçi Kemal Mazhar Ahmed, Rûzbeyânî’nin Kürt tarihçiliğinde bilgi derleme bakımından önemli hizmet gördüğünü belirtmekle birlikte bu çalışmaların bilimsel inceleme yöntemlerinden mahrum olduğuna işaret eder (Tarihin Tarihi, s. 89).

Eserleri. Telif. Kürtçe: Fermânrevâyê Mukriyân (Mukriyân hâkimleri, Bağdat 1992); Devletekânî Hasneviyye û Ayyârî (Hasneviyye ve Ayyâriyye devletleri, Bağdat 1996); Çâr Devletê ne Nâsrâvîyê Kurd (Bilinmeyen dört Kürt devleti, Erbil 2000); Velâte ket bâşter benâse (Toprağını iyi tanı, Erbil 2005).

Arapça. 1. Dâḳūḳ fi’t-târîḫ. Önce Mecelletü’l-Mecmaʿi ʿilmiyyi’l-Kürdî’de yayımlanmış (X, 1983, s. 369-464), daha sonra kitap halinde basılmıştır (Bağdat 1983; Süleymaniye 2004).

2. el-Maʿrûfûn mine’r-Rûzbeyâniyye fi’l-kütübi’t-târîḫiyye (Bağdat 1984). Bu eser de önce makale olarak yayımlanmıştır (Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-ʿIrâḳī, sy. 11-12, 1984, s. 275-388).

3. Müdün Kürdiyye ḳadîme: Târîḫuhâ, cuġrâfiyyetühâ, ricâlühâ ve ʿulemâʾühâ. Dâkūk, Mendelî, Dînever, Hânikīn ve Akrâ şehirlerinin tarihiyle ilgilidir (Süleymaniye 1999).

4. Mendelî fi’t-târîḫ ḳadîmen ve ḥadîs̱en (Süleymaniye 1999, 2004). Arapça, Türkçe ve Farsça kaynaklardan faydalanılarak yazılmış bir şehir tarihidir. Eser daha önce makale halinde neşredilmiştir (“Bendenîcîn [Mendelî] fi’t-târîḫ ḳadîmen ve ḥadîs̱en”, Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-Kürdî, VII, 1980, s. 305-439).

Tercüme: Rûzbeyânî, Kürtçe ve Türkçe’den bazı eserleri Arapça’ya çevirmiştir. 1. Mehmed Emin Zekî Bey, Târîḫu’s-Süleymâniyye ve enhâʾihâ (Bağdat 1370/1951; Süleymaniye 2002). Bu çeviri, müellifi yanında tercümesini tavsiye eden Muhammed Behcet el-Eserî ve Abdürrezzâk el-Hasenî tarafından gözden geçirilmiştir. 2. Şeref Han el-Bitlisî, Şerefnâme (Bağdat 1372/1953; Dımaşk 1996, 2007). Eserin notlar ilâvesiyle tam tercümesi olup Vladimir Vélïaminof-Zernof’un neşrinde (Saint Petersburg 1860-1862) soru işareti konulan yerlerle özel adlar ve çeşitli konulardaki hatalar tashih edilmiş, kişi ve yer adları hakkında bilgi verilmiş, eserdeki Farsça ve Türkçe şiirlerin önce asılları kaydedilmiş ve daha sonra Arapça’ya tercüme edilmiştir. 3. Refîk Hilmî, Müẕekkirât (Bağdat 1957). 4. Süleyman Fâik, er-Risâletü’l-muḳaddese (Bağdat 1963, Türkçe’den). 5. Me’mûn Bek b. Bîke Bek, Müẕekkirâtü Meʾmûn Bek b. Bîke Bek (Bağdat 1980, Şekûr Mustafa ile birlikte). İsmet Parmaksızoğlu’nun “Kuzey Irak’ta Osmanlı Hakimiyeti’nin Kuruluşu ve Memun Bey’in Hatıraları” adlı makalesinin (TTK Belleten, XXXVII/146 [1973], s. 191-230) tercümesidir. Erdelân Kürt Emirliği’nin başlangıçtan Me’mûn Bey zamanına kadar siyasî tarihiyle ilgili olup Şerefnâme’de ve dönemin diğer eserlerinde geçmeyen birçok şahıs ve yer adının zikredilmesi dikkat çeker. 6. Baġdâd el-cennetü’l-âmire (Bağdat 1998). İlk bölümü Evliya Çelebi Seyahatnâme’sindeki “Bağdâd Behişâbâd” adlı kısmın, ikinci bölümü Şemseddin Sâmi’nin Kāmûsü’l-a‘lâm’ındaki Bağdat maddesinin tercümesidir. 7. Tevfîk Vehbî, Dînü’l-Kürd el-ḳadîm (henüz neşredilmemiştir). Rûzbeyânî’nin hacimli makalelerinden bazıları şunlardır: “İmâretü Benî Ayyâr ve ḥukûmetühüm fî ġarbi Îrân min sene 380 li’l-hicre ḥattâ sene 510 h.” (trc. Muhammed el-Melâ Abdülkerîm, Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-Kürdî, V, 1977, s. 479-508); “Dînever ve meşâhîruhâ” (trc. Muhammed el-Melâ Abdülkerîm, Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-Kürdî, VI, 1978, s. 543-591).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 430-432 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.